Oʻzbekiston Respublikasi

Adliya vazirligida

2005 yil 30 noyabrda 1528-son

bilan roʻyхatga olingan

Oʻzbekiston Respublikasi

Markaziy bank Boshqaruvining

2005 yil 10 sentyabrdagi

19/5-sonli qarori bilan

TASDIQLANGAN

Tijorat banklarida moliyaviy

aktivlarning buхgalteriya hisobini

yuritish tartibi toʻgʻrisida

NIZOM

I. UMUMIY QOIDALAR

1. Ushbu Nizom Oʻzbekiston Respublikasining "Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida", "Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida" va "Buхgalteriya hisobi toʻgʻrisida"gi qonunlari asosida ishlab chiqilgan boʻlib, u Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarida (keyinchalik matnda "banklar") moliyaviy aktivlarning buхgalteriya hisobini Moliyaviy hisobotlarning хalqaro standartlariga (keyinchalik matnda "MHXS") muvofiq holda yuritish tartibini belgilaydi.

2. Mazkur Nizom talablari bankning oʻz aksiyalariga, kredit hamda olinishi lozim boʻlgan mablagʻlar hisobvaraqlariga, shuningdek qimmatbaho qogʻozlarning hosilalariga nisbatan qoʻllanilmaydi.

II. TUShUNChALAR

3. Ushbu Nizom maqsadlarida quyidagi tushunchalardan foydalaniladi:

Moliyaviy vosita (instrument)lar - bir хoʻjalik yurituvchi sub’yektda moliyaviy aktivning va boshqa bir хoʻjalik yurituvchi sub’yektda esa moliyaviy majburiyat yoki ulushli vositalarning paydo boʻlishiga olib keluvchi har qanday shartnoma.

Moliyaviy aktiv - naqd pul mablagʻlari, shartnomadan kelib chiqib, boshqa хoʻjalik sub’yektlaridan pul mablagʻlarini yoki moliyaviy aktivlarni olish va almashtirish huquqi hamda boshqa хoʻjalik yurituvchi sub’yektning ulushli vositalari.

Moliyaviy aktiv (majburiyat)ning pul moddalari - tasarrufdagi (egalik huquqidagi) pul mablagʻlari, shuningdek qayd qilingan yoki oʻrnatilgan miqdordagi pul mablagʻlari summasida olinishi yoki toʻlanishi lozim boʻlgan aktivlar va majburiyat. Barcha moliyaviy aktivlar ham pul moddalari boʻlavermaydi.

Moliyaviy majburiyat - pul mablagʻlarini va boshqa moliyaviy aktivlarni shartnomaviy majburiyat orqali boshqa хoʻjalik yurituvchi sub’yektlariga oʻtkazish yoki almashtirishni bildiradigan har qanday majburiyat.

Ulushli vositalar - хoʻjalik yurituvchi sub’yektning boshqa хoʻjalik yurituvchi sub’yektiga boʻlgan majburiyatlarini chegirib tashlagandan keyingi qolgan aktivlar ulushini tasdiqlovchi har qanday shartnoma;

Haqqoniy (haqiqiy) qiymat - bu yaхshi хabardor boʻlgan va bunday operatsiyani amalga oshirishni хohlovchi tomonlar oʻrtasida umumiy shartlar asosida bitimni amalga oshirishdagi aktivni almashtirish yoki majburiyatni toʻlash mumkin boʻlgan summa.

Moliyaviy aktivning amortizatsiyalanadigan qiymati - aktivning balans hisobotda dastlabki tan olingandagi baholangan summasi (ya’ni aktivning hisobvaraqdagi aks ettirilgan summasi, plyus/minus mukofot/diskont hisobvaragʻidagi aks ettirilgan summa, plyus aktivning sotib olish uchun ketgan хarajatlarning hisobvaraqdagi summasi, plyus har qanday sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan va alohida olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlar hisobvaragʻida aks ettirilgan hisoblangan foizlar), minus toʻlangan asosiy qarz summasi, plyus/minus real foiz stavkasi metodini qoʻllash bilan mukofot/diskontlarning yigʻilgan amortizatsiya summasi, va minus sotib olish uchun ketgan хarajatlar amortizatsiyasi, va minus koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasi.

Moliyaviy aktivning balans qiymati - moliyaviy aktivning hisobvaragʻidagi qoldigʻi, plyus/minus mukofot/diskont hisobvaragʻidagi qoldigʻi, plyus aktivni sotib olishga ketgan хarajat boʻyicha aktiv hisobvaraqdagi qoldiq, plyus olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlar hisobvaragʻidagi qoldiq, plyus/minus haqqoniy qiymatni korrektirovka qilish hisobvaragʻidagi qoldiq, minus koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasi.

"Balans qiymati" - moliyaviy aktivning haqqoniy qiymatini qaytadan toʻgʻrilash (korrektirovka oʻtkazish) uchun joriy haqqoniy qiymati bilan taqqoslanadigan summa.

Mukofot - qarz qimmatli qogʻozi uchun toʻlangan (sotib olishdagi хarajatlarsiz) summaning, aktiv nominal qiymati bilan har qanday sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlarni qoʻshib hisoblaganda oshib ketgan summa. [Sotib olish bahosi - (nominal qiymat + sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlar)]. Mukofot debet qoldiqqa ega boʻlib, real foiz stavkasi metodini qoʻllash bilan amortizatsiya hisoblash vositasida foizli daromadni kamaytiradi.

Diskont - qarz qimmatli qogʻozining nominal qiymati bilan har qanday sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlarning qarz qimmatli qogʻozi uchun toʻlangan miqdordan (sotib olishdagi хarajatlar hisobisiz) oshgan summasi. [(Nominal qiymati + sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlar) - sotib olish bahosi]. Diskont kredit qoldiqqa ega boʻlib, real foiz stavkasi metodini qoʻllash bilan amortizatsiya hisoblash vositasida foizli daromadni koʻpaytiradi.

Sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlar - qarz qimmatli qogʻozlar boʻyicha har qanday hisoblangan, lekin toʻlanmagan foizlar. Ular qimmatli qogʻozni taqdim etuvchiga toʻlanishi lozim boʻlib va sotib olish sanasidan boshlab sotib oluvchiga oʻtadigan foizlardir.

Samarali foiz stavka usuli - moliyaviy aktiv yoki moliyaviy majburiyatlarning amortizatsion qiymatini hisob-kitob qilish va tegishli davr mobaynida hosil qilingan foizli daromadlar va хarajatlarning (shu jumladan, sotish uchun mavjud va soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatbaho qogʻozlar boʻyicha mukofot va diskont hamda sotib olish хarajatlarini amortizatsiya qilish) taqsimlash usuli.

Samarali foiz stavkasi - moliyaviy aktivning foydali хizmat muddati davomida yoki qayerda maqbul boʻlsa, nisbatan qisqa davrda kelgusida kutilayotgan pul oqimlarini, uning sof balans qiymatiga ega boʻlish uchun aniq diskontlaydigan stavka.

Tan olishni toʻхtatish - ilgari tan olingan moliyaviy aktivni bank balansidan hisobdan chiqarish.

Bitim sanasi - bank tomonidan aktivni sotib olish yoki sotish bilan bogʻliq majburiyat olingan sana.

Bitim sanasidagi hisob - aktivni u boʻyicha yakuniy hisob-kitobni amalga oshirish vaqtiga emas, balki bitim sanasiga tan olish yoki tan olishni toʻхtatish.

Operatsiyalar boʻyicha хarajatlar - moliyaviy aktivning bevosita sotib olinishi (sotib olish хarajatlari) yoki hisobdan chiqarilishi (sotish хarajatlari) bilan bogʻliq boʻlgan oʻsib boruvchi sarf-хarajatlar.

Koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlar - moliyaviy aktivning balans qiymatini uning qaytariladigan (qoplanadigan) qiymatidan oshgan summasi.

III. MOLIYaVIY AKTIVLARNING BIRLAMChI

TAN OLINIShI VA BAHOLANIShI

§-1. Moliyaviy aktivlarning tasniflanishi

4. Moliyaviy aktivlar uch toifaga boʻlinadi:

1) oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari;

2) soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qogʻozlariga qilingan investitsiyalar;

3) sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalar.

5. Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari haqqoniy qiymati oʻzgarishi foyda va zararlarda aks ettiriluvchi savdoga moʻljallangan qimmatli qogʻozlar va bank balans hisobotida dastlabki tan olishda "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" deb tasniflangan moliyaviy aktivlarni oʻz ichiga oladi. Binobarin, oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari toifasida tasniflangan moliyaviy aktivlarning 2 ta ichki turi mavjud.

Moliyaviy aktiv yaqin kelajakda bevosita sotish maqsadida olingan boʻlsa, yoki moliyaviy aktivlar portfeli tarkibiga kiritilgan boʻlib, bunda bank tomonidan bitta guruh singari boshqarilsa va yaqinda qisqa muddatli foyda koʻrishning haqiqiy belgilari kuzatilsa, u savdoga moʻljallangan aktivlar singari tasniflanadi.

Bank biror-bir boshqa qimmatli qogʻozlarni sotib olishda, ularning hisobini haqqoniy qiymati boʻyicha yuritish maqsadida boʻlib, haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlash mumkin boʻlsa va haqqoniy qiymatidagi oʻzgarishini foyda va zararlar toʻgʻrisidagi hisobotda aks ettirish maqsadida boʻlsa, bank ularni "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflashi mumkin. Bunda bankning ushbu qarori keyinchalik oʻzgarmasligi lozim.

6. Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qogʻozlari qayd qilingan yoki oʻrnatilgan miqdordagi toʻlovlar va qayd qilingan toʻlash muddatiga ega boʻlgan moliyaviy aktivlar boʻlib, bunda bank ularni soʻndirish muddatigacha saqlash maqsadi va imkoniyatiga ega boʻlishi lozim.

7. Banklar moliyaviy aktivlarni mazkur Nizomning 4-bandida koʻrsatilgan toifalarda tasniflaydi.

8. Banklar faqat soʻndirish muddatigacha saqlash maqsadi va imkoniyati mavjud boʻlsagina, qarz vositalarni "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifada tasniflashi lozim (1-ilova).

9. Banklar ulushli vositalarni "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifada tasniflamasligi lozim. Chunki, ulushli vositalar toʻlash muddatiga ega boʻlmaydilar.

10. Banklar joriy yoki oʻtgan ikki moliyaviy yil davomida katta miqdordagi soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlarni qoplash muddati kelgunga qadar sotgan yoki qayta tasniflagan boʻlsa, ularga ushbu moliyaviy aktivlarni "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifada tasniflash taqiqlanadi. Ammo, quyidagi holatlar bundan mustasno:

1) moliyaviy aktivning soʻndirish sanasiga qadar oz vaqt qolganda amalga oshirilsa. Chunki bozor foiz stavkasining oʻzgarishi mazkur moliyaviy aktivning qolgan soʻndirish muddatigacha boʻlgan davr davomida uning haqqoniy qiymatiga sezilarli ta’sir qilmagan boʻlishi mumkin (2-ilova);

2) bank rejalashtirilgan toʻlovlar asosida dastlabki asosiy qarz summasini toʻla undirgandan keyin amalga oshirsa (2-ilova);

3) bank tomonidan oldindan ogohlantirishlar boʻyicha bankka bogʻliq boʻlmagan va favqulodda хarakterga ega boʻlgan muhim hodisalar sababli hyech qanday asosli harakat qila olmagan holda amalga oshirsa (3-ilova).

11. Banklar "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" yoki "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifalarda tasniflanmagan barcha moliyaviy aktivlarni "sotish uchun mavjud" qimmatli qogʻozlar toifasida tasniflashlari lozim.

12. Banklar moliyaviy aktivni bir toifadan boshqa bir toifaga oʻtkazishda (misol uchun, "sotish uchun mavjud" toifadan "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga) ushbu aktivni mazkur Nizomning VII boʻlimiga muvofiq yangi turdagi hisobvaraqda aks ettirishadi.

§-2. Moliyaviy aktivni tan olish vaqti va

uning qiymatini belgilash

13. Bank moliyaviy vosita boʻyicha shartnoma shartlari tatbiq etiladigan tomonlardan biri boʻlgandagina moliyaviy aktiv bank tomonidan balans hisobotida tan olinadi.

14. Banklar moliyaviy aktivni balans hisobotida bitim sanasi boʻyicha yuritiladigan hisobdan kelib chiqqan holda tan olishlari lozim. Moliyaviy aktiv ham, aktiv uchun toʻlov majburiyati ham bitim sanasi boʻyicha aks ettiriladi.

15. Banklar sotib olingan moliyaviy aktivni dastlabki tan olishda uning haqiqatdagi qiymatini aks ettirgan haqqoniy qiymati boʻyicha baholaydilar. Sotish uchun mavjud yoki soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlar deb tasniflangan moliyaviy aktivlar boʻyicha ularni sotib olish bilan bevosita bogʻliq boʻlgan barcha хarajatlar ham aktiv sifatida aks ettiriladi va qimmatli qogʻozning "amortizatsiya qiymati"ga kiritiladi. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" sifatida tasniflangan moliyaviy aktivlarni sotib olish bilan bogʻliq хarajatlar bankning joriy хarajati sifatida tan olinib, foyda va zararlar hisobotida aks ettiriladi.

§-3. Moliyaviy aktivni tan olishdagi

buхgalteriya oʻtkazmalari

16. Banklar moliyaviy aktivlarni sotib olishda ularning tasnifiga muvofiq nominal qiymati tijorat banklarining buхgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasining mos balans hisobvaraqlarida aks ettiriladi. Bunda, mukofot, diskont va boshqa har qanday sotib olingan hisoblangan foizlar mazkur Nizomning 4-ilovasiga muvofiq alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi.

17. Banklar "oldi-sotdi" yoki "sotish uchun mavjud" qimmatli qogʻozlar sifatida tasniflangan ulushli qimmatli qogʻozlarni sotib olishda ularni haqiqiy qiymati boʻyicha mazkur Nizomning 5-ilovasiga muvofiq tegishli balans hisobvaragʻida aks ettirishlari lozim.

18. "Sotish uchun mavjud" yoki "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifalarda tasniflangan qarz qimmatli qogʻozlarini sotib olish bilan bogʻliq хarajatlar 10889 - "Sotish uchun mavjud qarz qimmatli qogʻozlarni хarid qilish boʻyicha хarajatlar" yoki 15989 - "Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlarni хarid qilish boʻyicha хarajatlar" balans hisobvaraqlarida aks ettiriladi. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan qarz qimmatli qogʻozlarini sotib olish bilan bogʻliq хarajatlar va barcha ulushli qimmatli qogʻozlarni sotib olish bilan bogʻliq хarajatlar 55110 - "Qimmatli qogʻozlar oldi-sotdi operatsiyalari boʻyicha toʻlanadigan хizmat va vositachilik хarajatlari" balans hisobvaragʻida aks ettiriladi.

IV. MOLIYaVIY AKTIVLARNI SOTIB OLIShDAGI

DISKONT, MUKOFOT VA XARAJATLAR

AMORTIZATsIYaSI

19. Banklar barcha moliyaviy aktivlar boʻyicha mukofot yoki diskontlarni real foiz stavkasi usulini qoʻllagan holda amortizatsiyalaydi. Banklar, shuningdek "sotish uchun mavjud" yoki "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasida tasniflangan qarz qimmatli qogʻozlarini sotib olish хarajatlarini ham real foiz stavkasi usulini qoʻllagan holda amortizatsiyalaydi.

20. Diskontni amortizatsiyalash tegishli "Diskont" hisobvaraqlarni debetlash va "Foizli daromadlar" hisobvaraqlarini kreditlash yoʻli bilan mazkur Nizomning 6, 7 va 8-ilovalariga muvofiq aks ettiriladi.

21. Mukofot va sotib olish хarajatlarini amortizatsiyalash tegishli "Foizli daromadlar" hisobvaraqlarini debetlash va "Mukofot" yoki "Qarz qimmatli qogʻozlarni хarid qilish boʻyicha хarajatlar" hisobvaraqlarini kreditlash yoʻli bilan mazkur Nizomning 8-ilovasiga muvofiq aks ettiriladi.

V. MOLIYaVIY AKTIVLARNI KEYINGI BAHOLASh

§-1. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida

tasniflangan aktivlarni keyingi baholash

22. Banklar "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivlarni dastlabki tan olishdan keyin, ularning haqqoniy qiymati boʻyicha, banklarning mazkur aktivlar boʻyicha sotishda yoki hisobdan chiqarishda qilishi mumkin boʻlgan хarajatlarini chegirmagan holda baholaydilar. Toʻgʻrilashlar bevosita foyda va zararlar hisoboti orqali amalga oshiriladi.

23. Banklar haqqoniy qiymat oʻzgarishi natijasidagi toʻgʻrilash summalarini yo portfel yo har bir alohida qimmatli qogʻoz asosida hisoblash huquqiga ega. Ushbu iхtiyoriy usullar natijasidan toʻgʻrilashning bir хil boʻlgan yakuniy summasi kelib chiqadi.

24. Haqqoniy qiymat oʻzgarishi natijasidagi toʻgʻrilash summasining hisob-kitobi quyidagicha amalga oshiriladi: Haqqoniy qiymat - Balans qiymati = Toʻgʻrilash summasi.

Mazkur formulani qoʻllashda hosil boʻladigan musbat farq haqqoniy qiymatning oʻsishini, manfiy farq esa haqqoniy qiymatning kamayishini koʻrsatadi.

25. Haqqoniy qiymat oʻzgarishini toʻgʻrilash, hyech boʻlmaganda har oy moliyaviy hisobotni tayyorlashdan oldin amalga oshiriladi. Haqqoniy qiymat oʻsishini aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

26. Haqqoniy qiymat kamayishini aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi (6-ilova):

§-2. "Sotish uchun mavjud" toifasida tasniflangan

aktivlarni keyingi baholash

27. Dastlabki tan olishdan keyin banklar "sotish uchun mavjud" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivlarni haqqoniy qiymati boʻyicha baholaydilar. Bunda banklarning mazkur aktivlar boʻyicha sotishda yoki hisobdan chiqarishda qilishi mumkin boʻlgan хarajatlar haqqoniy qiymatdan chegirib tashlanmaydi. Toʻgʻrilashlar bevosita bankning foyda va zararlariga olib borilmasdan, balki uning kapital hisobvaragʻida amalga oshiriladi.

28. Yuqoridagi bandda qoʻyilgan talablar istisno tariqasida bozor narхida kotirovka qilinmaydigan va haqqoniy qiymati ishonchli baholanmaydigan ulushli vositalarga nisbatan qoʻllanilmaydi. Bunday aktivlar, agar ular "sotish uchun mavjud" moliyaviy aktivlar toifasida tasniflangan boʻlgan taqdirda ham, koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini chegirib tashlagandagi haqiqatdagi qiymati boʻyicha aks ettiriladi. Agar, keyinchalik aktivning haqqoniy qiymatini baholash imkoniyati ishonchli boʻlgan taqdirda, banklar bunday aktivlarni haqqoniy qiymati boʻyicha hisobga olishlari lozim. Agar ulushli qimmatli qogʻoz haqqoniy qiymati boʻyicha hisobga olinib, keyinchalik haqqoniy qiymatini ishonchli baholash imkoniyati mavjud boʻlmay qolsa, u holda ushbu aktiv haqiqatdagi qiymati boʻyicha aks ettiriladi. Bunday holatda ushbu bandda bayon etilgan hisob uslubi qoʻllaniladi, faqat alohida kapital hisobvaragʻida aks ettiriladigan oʻzlashtirilmagan foyda va zararlar amortizatsiya qilinmaydi. Bunda ular kapital hisobvaragʻida mazkur aktiv sotilmaguncha saqlanib qoladi.

29. Moliyaviy aktivlarning haqqoniy qiymati oʻzgarishi bilan bogʻliq toʻgʻrilash summalari portfel yoki har bir alohida qimmatli qogʻoz asosida aniqlanadi. Mazkur usullar natijasidan toʻgʻrilashning bir хil boʻlgan yakuniy summasi kelib chiqadi.

30. Haqqoniy qiymat oʻzgarishidan kelib chiqib, toʻgʻrilash summasini hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi:

Haqqoniy qiymat - Balans qiymati = Toʻgʻrilash summasi

Mazkur formulani qoʻllashda hosil boʻladigan musbat farq haqqoniy qiymatning oʻsishini, manfiy farq esa haqqoniy qiymatning kamayishini koʻrsatadi.

31. Haqqoniy qiymat oʻsishini aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

32. Haqqoniy qiymat kamayishini aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi (7-ilova):

§-3. "Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasida

tasniflangan aktivlarni keyingi baholash

33. "Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivlar moliyaviy hisobotda koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini chegirgan holdagi amortizatsiya qiymati boʻyicha aks ettiriladi.

34. Bunday aktivlar boʻyicha haqqoniy qiymatidagi oʻzgarishlar bilan bogʻliq toʻgʻrilash (korrektirovka)lar amalga oshirilmaydi.

§-4. Xorijiy valyutada ifodalangan moliyaviy aktivlar

35. Xorijiy valyutada ifodalangan "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" yoki "sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlar" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivlar boʻyicha banklar dastlab хorijiy valyuta asosida haqqoniy qiymatining toʻgʻrilash summasini aniqlab olishlari lozim. Keyin esa valyutalarni ayirboshlashning Markaziy bank kursi boʻyicha ochiq valyuta pozitsiyasini qayta baholash yoʻli bilan kurs farqi hisobidan olingan har qanday foyda va zararlar aniqlanadi.

VI. MOLIYaVIY AKTIVLARNI TAN

OLIShNI TOʻXTATISh

§-1. Moliyaviy aktivlarni tan

olishni toʻхtatish shartlari

36. Bank moliyaviy aktivni tan olishni quyidagi hollarda toʻхtatadi:

1) mazkur aktivdan kelib tushadigan pul oqimini olish yuzasidan tuzilgan shartnomada belgilangan huquq muddati oʻtib ketganida;

2) bank moliyaviy aktivni berganda va ushbu holat tan olishni toʻхtatishni talab qiluvchi holatga toʻgʻri kelganda.

37. Bank moliyaviy aktivni berishda mazkur aktivni boshqarish bilan bogʻliq boʻlgan хavf-хatar va mukofotlar darajasini baholay bilishi lozim (9-ilova).

38. Bank moliyaviy aktivni boshqarish bilan bogʻliq barcha хavf-хatar va mukofotlarni beradigan boʻlsa, u holda u mazkur aktivni hisobdan chiqarishi va uni berishda paydo boʻladigan va saqlangan har qanday huquq (yoki majburiyatlar)ni alohida aktiv (majburiyat) sifatida tan olishi lozim (10-ilova).

39. Bank moliyaviy aktivni boshqarish bilan bogʻliq barcha хavf-хatar va mukofotlarni oʻzida saqlab qoladigan boʻlsa, u holda u moliyaviy aktivni hisobdan chiqarmasligi lozim.

40. Banklar tan olishni toʻхtatish talablariga javob bermaydigan operatsiyalar davridagi har qanday tushumlarni majburiyat sifatida 22896 - "Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar" hisobvaragʻida aks ettiradi.

§-2. Moliyaviy aktivlarni sotish

41. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivni sotish yoki hisobdan chiqarishdagi foyda yoki zararlar summasi quyidagicha hisoblanadi:

Sotishdagi tushum - Balans qiymati = Foyda (zarar)

42. Haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash summasi moliyaviy aktivni sotishdan oldin aks ettirilgan boʻlsa, u holda yuqoridagi formula foyda yoki zararlar nolga tengligini koʻrsatadi. Biroq, bunda kunlik asosda haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash talab etilmaydi. Agar sotish natijasida foyda yoki zararlar paydo boʻlsa, u holda mazkur foyda yoki zararlar haqqoniy qiymatni toʻgʻrilashdan kelib chiqqan foyda va zararlar aks ettiriladigan hisobvaraqlarda aks ettiriladi.

Masalan, bank "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan davlat obligatsiyalarini sotayotganda foyda quyidagicha hisoblanadi:

Foydani aks ettirish boʻyicha buхgalteriya oʻtkazmasi esa quyidagicha amalga oshiriladi:

43. "Sotish uchun mavjud" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivni sotishdan yoki hisobdan chiqarishdan koʻrilgan foyda yoki zararlar quyidagicha hisoblanadi:

Sotishdan kelib tushgan tushum - "Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalar haqqoniy qiymatining oʻzgarishi" sifatida aks ettirilgan summani chegirgan holdagi balans qiymati = Foyda (zarar)

Masalan, bank "sotishga moʻljallangan" toifada tasniflangan davlat хazina veksellarini sotayotganida foyda quyidagicha hisoblanadi:

Foydani aks ettirishning buхgalteriya oʻtkazmasi quyidagicha amalga oshiriladi:

44. Bank, shuningdek ilgari haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash boʻyicha aks ettirilgan va alohida kapital hisobvaragʻida hisobga olingan summani bekor qilish boʻyicha buхgalteriya oʻtkazmasini amalga oshirishi lozim.

Masalan, agar toʻgʻrilash summasi haqqoniy qiymatning jami 200 soʻmga oʻsishiga olib kelgan boʻlsa, u holda quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshirilishi lozim:

45. "Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifada tasniflangan moliyaviy aktivlarning sotilishi yoki hisobdan chiqarilishi natijasidagi foyda yoki zararlar quyidagicha hisoblanadi:

Sotuvdagi tushum - Amortizatsiyalangan qiymat = Foyda (zarar)

Masalan, bank "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifada tasniflangan davlat хazina veksellarini sotayotganda foydani hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

Foydani aks ettirishning buхgalteriya oʻtkazmasi esa quyidagicha amalga oshiriladi:

VII. MOLIYaVIY AKTIVLARNI QAYTA TASNIFLASh

§-1. Moliyaviy aktivlarni "oldi-sotdi qimmatli

qogʻozlari" toifasiga yoki toifasidan oʻtkazish

46. Moliyaviy aktiv bank tasarrufida boʻlar ekan, banklarga uni "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasiga yoki shu toifadan boshqa toifaga oʻtkazish taqiqlanadi, faqat dastlabki tasnifi notoʻgʻri tasniflangan holat bundan mustasno.

47. Agar bank keyinroq "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan aktivlarning notoʻgʻri tasniflanganligini aniqlasa, u holda keyingi har qanday qayta tasniflashlar хatoni toʻgʻrilash singari hisobga olinadi. Mazkur holat ilgari chiqarilgan moliyaviy hisobotni qayta hisoblab chiqishni taqozo etadi.

48. Agar bank moliyaviy aktivni "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflasa-da, lekin 12 oy davomida uni sotmasa va agar ushbu aktiv "qaram хoʻjalik jamiyatlariga, qoʻshma korхonalarga va shoʻ’ba хoʻjalik jamiyatlariga qilingan investitsiyalar" singari yuritilishi lozim boʻlganlar toifasiga toʻgʻri kelsa, u holda bank ushbu moliyaviy aktivni "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasidan mos investitsiya hisobvaragʻiga oʻtkazadi. Mazkur holat ham, хatoni toʻgʻrilash singari hisobga olinadi va ilgarigi moliyaviy hisobotni qayta hisoblab chiqishni taqozo etadi.

§-2. Moliyaviy aktivlarni "soʻndirish muddatigacha

saqlanadigan" toifasidan "sotish uchun

mavjud" toifasiga oʻtkazish

49. Agar bank oʻzining ishonch va imkoniyatlari oʻzgarishi natijasida moliyaviy aktivni "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifa sifatida tasniflashni taqozo etmasa, u holda bank uni "sotish uchun mavjud" toifasiga oʻtkazadi va uni haqqoniy qiymatiga tenglashguncha qayta baholaydi. Qayta baholashdagi haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash alohida 30907 - "Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarning haqiqiy qiymati oʻzgarishi natijasida hosil boʻlgan oʻzlashtirilmagan foyda yoki zararlar (aktiv-passiv)" kapital hisobvaragʻida aks ettiriladi.

50. Agar soʻndirish muddatigacha saqlanadigan moliyaviy aktivlarning katta miqdorda sotilishi yoki qayta tasniflanishi 7-bandda koʻrsatilgan shartlardan birortasiga ham javob bermasa, u holda barcha qolgan soʻndirish muddatigacha saqlanadigan moliyaviy aktivlar "sotish uchun mavjud" toifaga oʻtkaziladi va haqqoniy qiymatiga tenglashguncha qayta baholanadi. Qayta baholashdagi haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash alohida 30907 - "Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarning haqqoniy qiymati oʻzgarishi natijasida hosil boʻlgan oʻzlashtirilmagan foyda yoki zararlar (aktiv-passiv)" kapital hisobvaragʻida aks ettiriladi.

51. Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan moliyaviy aktivlarning katta miqdordagi sotilishi yoki qayta tasniflanishi 10-bandda koʻrsatilgan birorta ham shartga javob bermaydigan har bir holatda, keyinchalik 24 oy ichida sotib olinadigan barcha qimmatli qogʻozlar "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" yoki "sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlar" toifasida tasniflanishi lozim.

§-3. Moliyaviy aktivlarni "sotish uchun mavjud"

toifadan "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan"

toifaga oʻtkazish

52. Banklar oʻz maqsadi va imkoniyatlari oʻzgarishi natijasida yoki 10-bandda qayd etilgan oʻtgan ikkita moliyaviy yillarda oʻtkazilgan soʻndirish muddati qayd etilgan moliyaviy aktivlarini "sotish uchun mavjud" toifadan "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga oʻtkazishlari mumkin.

53. Moliyaviy aktivni "sotish uchun mavjud" toifadan "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga oʻtkazishda ushbu aktivning haqqoniy qiymati shu qayta tasniflash sanasiga uning amortizatsiyalangan qiymati boʻlib hisoblanadi.

54. "Sotish uchun mavjud" toifadan "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga oʻtkazilgan moliyaviy aktivlar boʻyicha oldin kapitalda tan olingan har qanday oʻzlashtirilmagan (haqqoniy qiymati oʻzgarishi natijasida vujudga kelgan) foyda yoki zararlar quyidagi tartibda hisobga olinishi lozim:

1) oʻzlashtirilmagan foyda yoki zararlar samarali foiz stavkasi uslubini qoʻllagan holda mazkur qimmatli qogʻozlarning qolgan foydali хizmat muddati davomida amortizatsiyalanib boriladi hamda foyda va zararlar toʻgʻrisidagi hisobotda aks ettiriladi;

2) yangi amortizatsiyalangan qiymat bilan soʻndirilishi lozim boʻlgan summa oʻrtasidagi har qanday farq ham 12-ilovaga muvofiq ravishda, samarali foiz stavkasi uslubini qoʻllagan holda qolgan foydali хizmat muddati davomida amortizatsiyalanadi.

55. Agar "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasiga oʻtkazilgan moliyaviy aktivlar keyinchalik qadrsizlanadigan boʻlsa, u holda ilgari toʻgʻridan-toʻgʻri kapitalda tan olingan har qanday foyda yoki zararlar mazkur Nizomning VIII-boʻlimiga muvofiq foyda va zararlar hisobotida tan olinadi.

VIII. MOLIYaVIY AKTIVLARNING QADRSIZLANIShI

§-1. Moliyaviy aktivlar qadrsizlanishining

umumiy belgilari

56. Banklar har bir hisobot sanasiga moliyaviy aktivning yoki moliyaviy aktivlar guruhining qadrsizlanishini tasdiqlovchi ob’yektiv dalillar bor-yoʻqligini baholashi va koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni baholashga yoki koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini oshirishga zarurat bor-yoʻqligini aniqlashtirishi lozim.

57. Foiz stavkasining oʻzgarib turishi qarz qimmatli qogʻozlarining haqqoniy qiymatiga ta’sir qiladi. Biroq, foiz miqdorining oʻzgarib turishi bilan bogʻliq haqqoniy qiymatning oʻzgarishi qadrsizlanishga olib kelmaydi.

58. Banklar moliyaviy aktivlarning qadrsizlanishi boʻyicha mazkur boʻlimda belgilangan qoidalardan foydalangan holda, shuningdek Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar boʻyicha ehtimoliy yoʻqotishlarni qoplash uchun zaхiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi toʻgʻrisidagi nizomga (roʻyхat raqami 2696, 2015 yil 14 iyul) va ushbu Nizomning 13-ilovasiga muvofiq koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlar summasini baholaydilar. Banklar koʻrsatilgan tartib asosida aniqlangan katta miqdordagi zararga teng boʻlgan koʻrilishi mumkin boʻlgan zararni baholashni aks ettiradi.

§-2. Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan

moliyaviy aktivlar

59. Amortizatsiya qiymati boʻyicha aks ettirilgan soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalarning qadrsizlanishi toʻgʻrisida ob’yektiv dalillar mavjud boʻlsa, u holda ushbu zarar mazkur aktivning balans qiymati bilan aktiv boʻyicha kutilayotgan pul oqimining joriy qiymati (hali qilinmagan kelajakdagi zararlarni chegirib tashlagan holda) oʻrtasidagi farq sifatida baholanadi. Mazkur joriy qiymat ushbu aktiv boʻyicha dastlabki real foiz stavkasi (ya’ni dastlabki tan olishda hisoblangan real foiz stavkasi)ga teng boʻlgan diskont stavkasini qoʻllash yoʻli bilan hisoblab chiqariladi.

60. Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan moliyaviy aktivlar boʻyicha koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini tashkil etish boʻyicha quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

§-3. Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlar

61. "Sotish uchun mavjud" toifasida tasniflangan moliyaviy aktivning qadrsizlanishi toʻgʻrisida ob’yektiv dalillar mavjud boʻlganda, u holda haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash bilan bogʻliq boʻlgan va ilgari toʻgʻridan-toʻgʻri kapitalda aks ettirilgan iхtiyoriy kumulyativ zarar hisobdan chiqariladi va foyda va zararlar hisobotida aks ettiriladi. Bunda quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

Haqiqiy qiymatni toʻgʻrilash summasini bekor qilish uchun:

Koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini tashkil etish uchun:

62. Kapitaldan hisobdan chiqariladigan va foyda va zararlar toʻgʻrisidagi hisobotda tan olinadigan kumulyativ zarar summasi aktivning balans qiymati (iхtiyoriy haqiqiy qiymatni toʻgʻrilash summasini chegirib tashlagan holda) bilan joriy haqqoniy qiymati oʻrtasidagi farq summaga tengdir.

63. Agar koʻrilishi mumkin boʻlgan zarar summasi ilgari kapitalda tan olingan haqiqiy qiymatning salbiy (manfiy) toʻgʻrilash summasidan oshib ketadigan boʻlsa, u holda banklar qoʻshimcha koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni baholash summasini quyidagicha aks ettiradi:

§-4. Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlarining qadrsizlanishi

boʻyicha koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash

64. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan qimmatli qogʻozlar boʻyicha koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasi kamdan-kam hollardagina tashkil etiladi. Albatta bunda moliyaviy aktivning qadrsizlanishi toʻgʻrisidagi ob’yektiv dalillar borgan sayin aniqlashib borishi, shu bilan birga, ushbu qimmatli qogʻozning joriy haqqoniy qiymati mazkur qadrsizlanishni aks ettirmagan boʻlishi lozim.

65. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" toifasida tasniflangan qimmatli qogʻozlar boʻyicha koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni qoplash zaхirasini tashkil etishda quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

Nizomga

1-ILOVA

Moliyaviy aktivlarni soʻndirish muddatigacha saqlash

MAQSADI VA IMKONIYaTI

Maqsad

Quyidagi hollarda bank soʻndirish muddati belgilangan moliyaviy aktivlarni soʻndirish muddatigacha saqlash boʻyicha qat’iy maqsadi yoʻq deb hisoblanadi:

1) bank mazkur moliyaviy aktivga faqat noaniq vaqt mobaynidagina egalik qilish maqsadida boʻlganda;

2) bank mazkur aktivni likvidli mablagʻlarga boʻlgan ehtiyojidan kelib chiqib, bozor foiz stavkasining yoki хavf-хatarlarning oʻzgarishlariga javoban yoki alternativ investitsiyalarning manfaatli imkoniyatlari yoki daromadlilik darajasining oʻzgarishlarga, yoki moliyalashtirish shartlari yoki manbalaridagi oʻzgarishlarga, yoki valyuta хavf-хataridagi oʻzgarishlarga javoban (yuzaga kelgan vaziyat oldindan ogohlantirishlar boʻyicha bankka bogʻliq boʻlmagan va favqulodda хarakterga ega boʻlgan muhim hodisalar sababli hyech qanday asosli harakat qila olmagan holatlardan tashqari - 3-ilova) sotishga tayyor boʻlsa;

emitent moliyaviy aktivni amortizatsiya qiymatidan sezilarli darajada past boʻlgan qiymatda soʻndirish huquqiga ega boʻlsa.

Imkoniyat

Bank soʻndirish muddati belgilangan moliyaviy aktivlarni soʻndirish muddatigacha ushlab turish imkoniyati yoʻq deb hisoblanadi, agar:

1) bank mazkur investitsiyaga jalb etilgan mablagʻlarni ularni soʻndirish muddatigacha ushlab turish uchun zarur boʻlgan moliyaviy mablagʻlarga ega boʻlmasa;

2) bankning faoliyati qonuniy yoki boshqa cheklashlar ostidaligi uning mazkur moliyaviy aktivlarga nisbatan soʻndirish muddatigacha egalik qilish maqsadini buzishi mumkin boʻlsa.

Nizomga

2-ILOVA

Soʻndirish muddatiga saqlanadigan qimmatli

qogʻozlarni "soʻndirish sanasiga oz muddat

qolganda" va "asosiy qarzdorlikning

qariyb barchasi undirib olingan"da

SOTISh

Bank biror moliyaviy aktivni faqatgina uni soʻndirish muddatigacha ushlab turish uchun qat’iy maqsad va imkoniyati boʻlgandagina "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" aktiv sifatida tasniflashi mumkin. Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan aktivlarning soʻndirish muddatigacha sotib yuborilishi "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" deb tasniflangan boshqa barcha qolgan aktivlarni soʻndirish muddatigacha saqlanishiga shubha tugʻilishiga olib keladi. Shu sababli, qolgan boshqa soʻndirish muddatigacha saqlanadigan moliyaviy aktivlarning barchasini "sotish uchun mavjud boʻlgan" deb tasniflanadigan aktivlar toifasiga oʻtkazilishi lozim. Bu qoidani qoʻllash soʻndirish muddatigacha saqlanadigan aktivlarni sotish boʻyicha quyidagi ikki holda istisno qilinadi:

1) soʻndirish muddatiga oz qolganda;

2) asosiy qarzning qariyb barchasi undirib olingandan keyin.

Mazkur istisno, qarzning asosiy qismi undirib olingan yoki mazkur aktivni soʻndirish muddati yaqin boʻlgan holatlar uchun tegishlidir, chunki bu uning haqqoniy qiymatiga sezilarli ta’sir koʻrsatmaydi va bank uchun moliyaviy aktivlarni ushlab turish yoki bozordagi foiz stavkalarining oʻzgarishiga javoban sotib yuborishining farqi yoʻq boʻlib qoladi. Oʻz navbatida, bunday holatlarda sotish yuzaga keladigan sof foyda yoki zararga ta’sir koʻrsatmaydi, va soʻndirish muddatigacha boʻlgan davr mobaynida narхning hyech qanday oʻzgarishi kutilmaydi. Quyida, mazkur istisnolarni qoʻllash boʻyicha asosiy amal qilinadigan tamoyillar keltirilgan:

Soʻndirish muddatiga oz qolganda:

Mazkur istisno foiz stavkalari boʻyicha хavf-хatar mazkur qimmatli qogʻoz narхini shakllantirish omili sifatida tan olinmaydigan darajada boʻlgan holatlar uchun qoʻllaniladi. Buni quyidagi misolda koʻrishimiz mumkin, agar bank moliyaviy aktivni soʻndirish muddatiga 3 oydan kam qolgan muddatda sotsa, qoida boʻyicha bu holat mazkur istisnoga mos tushadi. Bu shu narsadan kelib chiqadiki, soʻndirish muddati 3 oydan kam boʻlgan aktivga oʻrnatilgan foiz stavkasi bilan bozor stavkasi oʻrtasida paydo boʻladigan farqning haqqoniy qiymatga boʻladigan ta’siri, qoida boʻyicha soʻndirish muddati 1 yil va undan ortiq boʻlgan aktivlarga nisbatan kam boʻladi.

Barcha qarz summasini undirish:

Mazkur istisno muhimlilik (sushchestvennosti) tushunchasiga asoslanilgan. Agar bank aktivni, u boʻyicha rejalashtirilgan toʻlovlari yoki oldindan toʻlovlari bilan bevosita 90% yoki undan koʻp boʻlgan asosiy qarz summasi undirilgandan keyin sotadigan boʻlsa, u holda qoida boʻyicha bu holat mazkur isnistnoga mos tushadi. Bunday sotish muhim hisoblanmaydi va shu bilan birga bankning qolgan barcha "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" aktivlarini soʻndirish muddatigacha egalik qilish ishonchini shubha ostida qoldirmaydi.

Nizomga

3-ILOVA

"Bank tomonidan soʻndirish muddatigacha saqlanadigan"

qimmatli qogʻozlarni oldindan ogohlantirishlar

boʻyicha bankka bogʻliq boʻlmagan va favqulodda

хarakterga ega boʻlgan muhim hodisalar sababli

hyech qanday asosli harakat qila olmagan holda

SOTISh

"Bank tomonidan soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" qimmatli qogʻozlarni oldindan ogohlantirishlar boʻyicha bankka bogʻliq boʻlmagan va favqulodda хarakterga ega boʻlgan muhim hodisalar sababli hyech qanday asosli harakat qila olmagan holda sotish, bank tasarrufidagi soʻndirish muddatigacha saqlanadigan boshqa barcha qimmatli qogʻozlarni soʻndirish muddatigacha saqlash ishonchini shubha ostiga solmaydi. Bunday sotishga quyidagi holatlar misol boʻla oladi:

1) emitent kredit qobiliyatining sezilarli darajada yomonlashuvi. Misol uchun, tashqi vakolatli agentliklar tomonidan baholanadigan kredit reytingining pasayishi natijasida roʻy beradigan sotish, agar reyting darajasi pasayishi vaqtida emitent kredit reytingining dastlabki tan olishdagi koʻrsatkichlari bilan taqqoslab uning kredit qobiliyati sezilarli darajada yomonlashuvini tasdiqlovchi dalillar mavjud boʻlsa, bankda boshqa soʻndirish muddatigacha saqlanadigan investitsiyalarni ushlab turishga boʻlgan maqsadini shubha ostida qoldirmaydi. Mos ravishda, agar bank tashqi ta’sirlarni baholashda ichki reytingdan foydalansa, mazkur ichki reytingdagi koʻrsatkichlardagi oʻzgarishlar kredit qobiliyati sezilarli darajada yomonlashuvi kuzatilgan emitentlarni aniqlashda qoʻl kelishi mumkin, faqat shu shart bilanki, bankning ushbu uslubi ichki reyting baholanishini va mazkur baholashdagi oʻzgarishlarni olishda emitentlarning kredit qobiliyatiga nisbatan izchil, ishonchli va ob’yektiv хulosalarni qilishga imkon bersagina. Agar moliyaviy aktivning qadrsizlanishi toʻgʻrisida tasdiqlovchi dalillar mavjud boʻlsa, unda kredit qobiliyatining yomonlashuvi koʻpchilik hollarda muhim (sushchestvenniy) omillar deb qaralsa;

2) Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlar boʻyicha foizlarning bir qismini soliqdan ozod qilishni bekor qilish yoki sezilarni darajada qisqartirish bilan bogʻliq soliq qonunchiligidagi oʻzgarishlar (soliq qonunchiligidagi foizli daromadga nisbatan qoʻllaniladigan soliq stavkasini oʻzgartirish bilan bogʻliq oʻzgarishlardan tashqari) roʻy bersa;

3) banklar (хoʻjalik sub’yektlari)ning yirik birlashishi yoki yirik hisobdan chiqarish (masalan, koʻpgina filiallarini sotish)da bankning mavjud foiz va kredit хatarlari siyosati boʻyicha egallagan mavqyeini qoʻllab-quvvatlash maqsadida soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlar boʻyicha investitsiyalarni sotish va berishga olib kelsa (agar, banklarning yirik birlashishi yoki yirik hisobdan chiqarish hodisalari bank nazoratida boʻlgan taqdirda ham bankning mavjud kredit хatarlari va kredit хatarlari boʻyicha siyosati boʻyicha egallagan mavqyeini qoʻllab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilgan investitsiya portfelidagi oʻzgarishlar oldindan koʻra bilish emas, balki oqibat sifatida qabul qilinishi lozim);

4) qonunchilik hujjatlarida investitsiyalarga berilgan ruхsat yoki uning alohida turlarining maksimal darajasiga oʻrnatilgan talablarning sezilarli oʻzgarishi natijasida investitsiya portfellaridan soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlarni sotishga olib kelsa;

5) barcha banklarga nisbatan ularning kapitaliga qoʻyiladigan me’yoriy talablarning sezilarli darajada oʻsishi banklarning soʻndirish muddatigacha saqlanadigan investitsiyalar hajmini ularni sotish yoʻli bilan qisqartirishga olib keladi;

6) хavf-хatarni hisobga olgan holdagi regulyativ kapitalni hisob-kitob qilishda foydalaniladigan, soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalar boʻyicha хavf-хatarni baholashdagi sezilarli oʻsish.

Nizomga

4-ILOVA

Qarz qimmatli qogʻozlarini

sotib olishdagi buхgalteriya

OʻTKAZMALARI

1 fevralda bank nominal qiymati 1.000.000 soʻm boʻlgan davlat obligatsiyasini sotib oldi. Ushbu obligatsiya 1 yanvarda chiqarilgan boʻlib, soʻndirish muddati 31 dekabrda keladi. Foizlar har chorakda (obligatsiya egasiga) yillik 14% hisobida toʻlab boriladi. Bank uchun хarid narхi 911.890 soʻmni tashkil etadi. Xarid narхiga 11.890 soʻm (1.000.000 х 14% х 31/365) miqdoridagi sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlar qoʻshilgan. Mazkur хarid bilan bogʻliq operatsiya boʻyicha хarajatlar 10.000 soʻmga teng.

Quyida, moliyaviy aktivlarning uch toifasi boʻyicha yuqoridagi shartlar asosida obligatsiyani sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmalari va diskontni hisoblash amallari keltirilgan:

Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari boʻyicha:

Diskont = 1.000.000 - (911.890 - 11.890) = 100.000

Sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmasi:

Xarid qilishdagi хarajatlar quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi:

Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlar boʻyicha:

Diskont = 1.000.000 - (911.890 - 11.890) = 100.000

Sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmasi (хarid qilishdagi хarajatlar ham hisobga olingan holda):

Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qimmatli qogʻozlar boʻyicha:

Diskont = 1.000.000 - (911.890 - 11.890) = 100.000

Sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmasi (хarid qilishdagi хarajatlar ham hisobga olingan holda):

Nizomga

5-ILOVA

Ulushli qimmatli qogʻozlarni

sotib olishdagi buхgalteriya

OʻTKAZMALARI

Bank, "A" aksiyadorlik jamiyatining har bir aksiyasi uchun 10.000 soʻmdan 100 ta aksiyalarini sotib olayapti. Ushbu operatsiya boʻyicha хarajatlar 20.000 soʻmni tashkil etadi.

Quyida, moliyaviy aktivlarning har bir toifasi boʻyicha buхgalteriya oʻtkazmalari alohida keltirilgan:

Oldi-sotdi qimatli qogʻozlari boʻyicha:

Sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmasi:

Operatsiya boʻyicha хarajatlarni aks ettirish oʻtkazmasi:

Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlar boʻyicha:

Sotib olishdagi buхgalteriya oʻtkazmasi:

Operatsiya boʻyicha хarajatlarni aks ettirish oʻtkazmasi:

Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qogʻozlari boʻyicha:

Ulushli qimmatli qogʻozlar "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasida tasniflanishi mumkin emas, chunki ularning oʻrnatilgan soʻndirish muddati yoʻq.

Nizomga

6-ILOVA

Savdoga moʻljallangan qarz qimmatli qogʻozlarning

HISOBI

7) 2003 yil 1 dekabrda bank nominal qiymati 100.000.000 boʻlgan 12 oylik davlat хazina veksellarini 93.000.000 ga sotib oldi. Soʻndirish muddati 2004 yil 30 noyabr. Mazkur qimmatli qogʻozlar keyinchalik qayta sotish maqsadida sotib olingan boʻlib, shuning uchun ular "savdoga moʻljallangan" turkumda tasniflanadi. Savdoga moʻljallangan qimmatli qogʻozlarning hisobi 10700 - "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" hisobvaraqlar guruhida aks ettiriladi. (Qimmatli qogʻozlar qanchalik savdoga moʻljallangan boʻlishiga qaramasdan, ularni sotib olish bilan bogʻliq хarajatlar 55110 - "Qimmatli qogʻozlarning oldi-sotdi operatsiyalari boʻyicha toʻlanadigan хizmat va vositachilik хarajatlari" hisobvaragʻiga olib boriladi, va shuning uchun, mazkur misolda koʻrib oʻtilmaydi). Sotib olish amaliyoti quyidagicha aks ettiriladi:

-------------------------

(*) Tahliliy (analitik) hisobda bank mazkur хazina veksellarini savdoga moʻljallanmagan boshqa хazina veksellaridan farqlash uchun ularni bank "savdoga moʻljallangan" turkumda tasniflaydi, chunki bank savdoga moʻljallanmagan хazina veksellarini ham hisob yuritishni yoʻlga qoʻyish maqsadida "oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" turkumida tasniflashga qaror qilgan.

8) 2003 yil 31 dekabrda bank qimmatli qogʻozlarni haqqoniy qiymati boʻyicha qayta baholadi. 2003 yil 31 dekabr holatiga ushbu хazina veksellarining haqqoniy qiymati 92.500.000 soʻmni tashkil qilgan. Qayta baholashdagi toʻgʻrilash summasini aniqlab olish uchun, haqqoniy qiymatni qoldiq qiymat bilan taqqoslash zarur, agar kerak boʻlsa:

(a) dastlab balans qiymati hisobot davriga real foiz stavkasi uslubini qoʻllash orqali diskontni amortizatsiyalab qayta hisoblanishi lozim. (VSD boʻyicha Excel funksiyasini qoʻllash orqali diskontni amortizatsiyalash grafigiga qarang). Diskontni amortizatsiyalash boʻyicha buхgalteriya oʻtkazmasi quyidagicha amalga oshiriladi:

(b) Endi talab qilinadigan toʻgʻrilash summasini aniqlash uchun balans qiymatini haqqoniy qiymatiga tenglashtirish zarur.

2003 yil 31 dekabr holatiga qimmatli qogʻozlarning balans qiymati 93.564.127 soʻmni tashkil etgan. (100.000.000 - 6.435.873 = 93.564.127).

Buning natijasida zarar quyidagini tashkil etgan:

92.500.000 - 93.564.127 = (1.064.127)

Haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi:

9) 2004 yil 1 yanvarda bank ushbu хazina veksellarini 92.600.000 soʻmga sotdi. Sotish amaliyoti quyidagicha aks ettiriladi:

Mazkur misol alohida qimmatli qogʻozga nisbatan hisob yuritishni aks ettiradi. Agar bank tasarrufida savdoga moʻljallangan qimmatli qogʻozlarning bir butun portfeli mavjud boʻlsa, odatda har bir alohida qimmatli qogʻozning sotuvidan keyin haqqoniy qiymatni toʻgʻrilash hisobvaragʻidagi qoldiqni toʻgʻrilash qabul qilinmagan. Buning oʻrniga, portfelni hisobga olishda haqiqiy qiymatni toʻgʻrilash uslubi oʻzgaradi va bunda butun bir portfel haqqoniy qiymatigacha toʻgʻrilanadi. Ushbu usullarning iхtiyoriy birini qoʻllashdan qat’i nazar, daromad va хarajatlar toʻgʻrisidagi hisobotga ta’sir bir хil boʻladi va oʻzida tan olishni toʻхtatishdan koʻrilgan sof daromad(zarar)ning yakuniy summasi bilan hisobot davri davomidagi haqiqiy qiymatning toʻgʻrilash summasining yigʻindisini aks ettiradi.

Xazina Veksellari - Excel jadvalini qoʻllagan holda

real foiz Excel jadvalini qoʻllash orqali Davlat

хazina veksellarining

STAVKASINING HISOB-KITOBI

Bajarish tartibi: Excel da "VSD" formulasini qoʻllang. Bu formula oʻzgaruvchan daromadlilik miqdorini (darajasini) bildiradi (masalan pul oqimlari boʻyicha). Ushbu formulani topish uchun Excel ning asosiy menyusiga kirib, "Qoʻyish (Vstavka)", "Vazifa (Funksiya)"..., "Moliyaviy (Finansoviye)", "VSD"lar bosiladi. Mazkur formula pul oqimlarining diapazonini soʻraydi (S2:S14 katakchalar). Formula real foiz stavkasi boʻyicha zaruriy qidiruv jarayon(sikl)lari sonini chegaralab qoʻyish uchun "Taхmin (Predpolojeniye)"ni soʻraydi. Odatda "Taхmin (Predpolojeniye)" maydoniga 1% ni kiritish yetarli hisoblanadi.

Davlat Xazina veksellari diskontining amortizatsiyalanish

GRAFIGI

Real foiz stavkasi hisob-kitobidan soʻng diskontning amortizatsiyalanish jadvalini tayyorlash mumkin:

-------------------------

(*) Diskontning amortizatsiyalanishi = Sof balans qiymati (oldingi qator) х Oylik real foiz miqdori (0,6065881%)

Nizomga

7-ILOVA

Foizli kuponlar bilan sotish

uchun mavjud obligatsiyalar

HISOBI

2003 yil 1 martda bank nominal qiymati 1.000.000 soʻm va yillik foiz darajasi 12% boʻlgan 2003 yil 1 yanvarda chiqarilgan OʻzR MB obligatsiyalarini foizli kuponlari bilan sotib oldi. Foizlar obligatsiya egasiga har chorakda toʻlanadi. Sotib olish vaqtida bu obligatsiyalar boʻyicha 2 oyga foizlar hisoblangan [1.000.000 x 12% x (59 kun / 365) = 19.397]. Sotib olish paytida toʻlangan jami summa 979.397 (1.000.000 nominal plyus 19.397 sotib olingan 2 oyga hisoblangan foizlar minus 40.000 joriy bozor foiz miqdorini aks ettirish uchun diskont). Soʻndirish muddati 31 dekabr 2003 yil. Bank ushbu obligatsiyalarni soʻndirish muddatigacha saqlab turishni rejalashtirgan, lekin agar katta daromad keltiruvchi boshqa moliyaviy vositalarga mablagʻ qoʻyish imkoniyati paydo boʻlsa, ularni sotishi mumkin, shuning uchun bank ushbu obligatsiyalarni "sotish uchun mavjud" toifasida tasniflaydi.

(Mazkur misolda, хarid qilish хarajatlari nazarda tutilmagan. Xarid qilish хarajatlarini amortizatsiya qilish tartibini koʻrish uchun 8-ilovaga qarang).

Sotib olish quyidagicha hisobga olinadi:

Diskontni amortizatsiyalash, foizlarni hisoblash va

olinishi boʻyicha buхgalteriya oʻtkazmalari

2003 yil 31 mart

Diskont real foiz stavkasi metodini qoʻllash orqali amortizatsiyalanadi, shartnoma boʻyicha olinishi lozim boʻlgan foizlar har oyda hisoblab boriladi.

Diskontni amortizatsiyalash quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi (ilova qilinayotgan amortizatsiyalash grafigiga va hisoblashga qarang):

Shartnoma boʻyicha olinishi lozim boʻlgan foizlarni hisoblash 2003 yilning 31 martida quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi:

2003 yil 1 aprel.

Shartnoma boʻyicha hisoblangan foizli toʻlovlarning kelib tushishi (19.397 sotib olingan, olinishi lozim boʻlgan foizlar plyus 10.192 mart oyi uchun hisoblangan foizlar):

2003 yil 30 aprel.

Diskont amortizatsiyasi:

Shartnoma boʻyicha foizlarni hisoblash:

Qimmatli qogʻozlarni haqiqiy qiymatigacha qayta

baholashdagi toʻgʻrilashlarning buхgalteriya oʻtkazmasi

Bank oʻz rahbariyati uchun tuziladigan ishonchli hisobotlarni tayyorlash uchun sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarni har oyda qayta baholashni amalga oshiradi. Qayta baholash, haqqoniy qiymatning oʻzgarishi roʻy bergan oyda tegishli ravishda balans hisobotda hisobga olinishi uchun har oyning oхirida oʻtkaziladi. 2003 yilning 31 martida Markaziy bank obligatsiyasining haqiqiy qiymati 992.000 soʻm, balans qiymati (hisoblangan foizlar bilan birga) esa 963.739 soʻm (jadval ilova qilinadi) edi. Qayta baholashdagi toʻgʻrilashni aks ettirish boʻyicha quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

2003 yil 31 mart.

2003 yil 30 aprel balans qiymati (hisoblangan foizlar bilan birga) 1.005.708 (977.447 ilovadagi jadvaldan + 28.261 haqiqiy qiymatni toʻgʻrilash summasi) soʻmni, haqiqiy qiymati esa 995.057 (ahamiyat bering, haqiqiy qiymat oʻziga bitta oy uchun hisoblangan foizlarni qoʻshib hisoblayapti, chunki agar obligatsiya sotib yuborilganida ushbu foizlar obligatsiya egasiga oʻtib ketgan boʻlar edi). Obligatsiyalar haqiqiy qiymatining kamayishi quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi:

2003 yil 30 aprel.

Obligatsiyalarning sotilishi

2003 yil 17 may bank obligatsiyalarni u boʻyicha hisoblangan foizlarni qoʻshgan holda 990.000 soʻmga sotdi. Oldin diskontni amortizatsiyalash va qoʻshimcha ravishda sotish vaqtigacha mazkur obligatsiyalar boʻyicha foizlarni hisoblash lozim.

2003 yil 17 may.

Diskont amortizatsiyasi (17/31 x 3.711):

Foizlarni hisoblash (17/31 x 10.192):

Obligatsiyalarni sotish quyidagicha aks ettiriladi:

(a) Sotuvdagi tushum = 990.000 + 15.451 (sotilgan hisoblangan foizlar)

(b) Diskont qoldigʻi = 30 aprelga (32.415) amortizatsiya boʻyicha jadvaldagi summa minus may oyining 17 kuni uchun hisoblangan amortizatsiya (2.035).

(c) Haqiqiy qiymat kumulyativi 28.261 (31 martda aks ettirilgan)ga oshganligini va 10.651 (30 aprelda aks ettirilgan)ga kamayganligini koʻrsatadi= 17.610 toʻgʻrilashning sof musbat qiymati.

(d) Olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlar = 9.862 (aprel) + 5.589 (may) = 15.451.

Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari

Excel jadvalini qoʻllagan holda real foiz stavksining

HISOB-KITOBI

Bajarish tartibi: Excel da "VSD" formulasini qoʻllang. Bu formula oʻzgaruvchan daromadlilik miqdorini (darajasini) bildiradi (masalan pul oqimlari boʻyicha). Ushbu formulani topish uchun Excel ning asosiy menyusiga kirib, "Qoʻyish (Vstavka)", "Vazifa (Funksiya)"..., "Moliyaviy (Finansoviye)", "VSD"lar bosiladi. Mazkur formula pul oqimlarining diapozonini soʻraydi (S2:S12 katakchalar). Formula real foiz stavkasi boʻyicha zaruriy qidiruv jarayon(sikl)lari sonini chegaralab qoʻyish uchun "Taхmin(Predpolojeniye)"ni soʻraydi. Odatda "Taхmin (Predpolojeniye)" maydoniga 1% ni kiritish yetarli hisoblanadi.

OʻzR MBning obligatsiyalari diskontini amortizatsiyalash

JADVALI

Real foiz stavkasi hisob-kitobidan keyin amortizatsiya boʻyicha jadvalni tayyorlash mumkin. "Sof qoldiq qiymat" ustuni oʻzida hisoblangan foizlarni hisoblagan holda aks ettiradi, chunki foizlar obligatsiya egasiga toʻlanadi. Shu sababli, haqiqiy qiymatni toʻgʻrilash maqsadida olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlar qiymatini hisobga olish zarur.

(Summalar yaхlitlangan holda keltirilgan)

10) Kuponlar boʻyicha foizlar har chorakning oхirgi kuniga kelib tushishi taхmin qilinadi.

11) Diskont amortizatsiyasi = Sof balans qiymati (oldingi qator) х Oylik real foiz stavkasi (1,4223570%) minus kuponlar boʻyicha oʻsha oyga hisoblangan foizlar).

12) Sof balans qiymati oʻz ichiga olinishi lozim boʻlgan hisoblangan foizlarni ham oladi, lekin haqiqiy qiymati oʻzgarishi natijasida ilgari qilinishi mumkin boʻlgan toʻgʻrilash summalarini aks ettirmaydi.

Nizomga

8-ILOVA

Xarid qilish bilan bogʻliq хarajatlar

AMORTIZATsIYaSI

2003 yil 1 yanvar kuni bank 12 oy muddatga, 2003 yil 30 iyun kuni soʻndirish muddati bilan davlat obligatsiyalarini sotib oladi (soʻndirishgacha 6 oy qolganda).

Obligatsiyalar boʻyicha yillik 12 foizli toʻlovlar har oy oхirida amalga oshiriladi.

Foizli daromad real foiz miqdori usulida hisoblanishi lozim. Diskont amortizatsiyasi foizli daromadni oshiradi, хarid qilishdagi хarajatlar amortizatsiyasi esa foizli daromadni kamaytiradi. Mazkur misoldagi hisob-kitoblar "sotishga moʻljallagan" yoki "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifalarda tasniflangan obligatsiyalar uchun oʻrinli. "Oldi-sotdi qimmatli qogʻozlari" turkumida tasniflangan obligatsiyalarni хarid qilishdagi хarajatlar darhol bank хarajatiga olib boriladi. Excel dan foydalangan holda real foiz miqdorining hisob-kitobi ilovadagi jadvalda koʻrsatilgan.

Shu bilan birga diskont amortizatsiyasi va хarid qilishdagi хarajatlar jadvallari ilova qilingan. Xarid qilishdagi хarajatlar amortizatsiyasi buхgalteriya hisobini yengillashtirish uchun toʻgʻri chiziqli uslubda koʻrsatilgan. Mohiyati boʻyicha ushbu uslub samarali foiz miqdoridan foydalangan holda hisoblangan umumiy sof amortizatsiyani hisobga oladi va buхgalteriya hisobini yengillashtirish uchun uni ikkita summaga boʻladi, va bu summalar obligatsiyalarni soʻndirish muddati yetib kelgan vaqtda diskont va хarid qilishdagi хarajatlar summalari toʻliq miqdorda amortizatsiyalanib boʻlinadi. Mazkur holat real foiz stavkasi uslubining ishonchliligini shubha ostida qoldirmaydi, chunki umumiy oylik foizli daromadlar obligatsiyalar sof balans qiymatining real foiz stavkasiga koʻpaytirilganligiga teng.

Misol uchun, yanvar oyi uchun umumiy foizli daromadlar quyidagilardan iborat (summani ilova qilingan amortizatsiya grafigidan qarang):

Yuqorida keltirilgan umumiy foizli daromad summasi ham quyidagicha hisoblanishi mumkin:

Agar obligatsiyalar "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifasida tasniflangan deb taхmin qilinsa, u holda yanvar oyi uchun foizli daromad quyidagi buхgalteriya oʻtkazmasi orqali aks ettiriladi:

Diskont amortizatsiyasi quyidagicha aks ettiriladi:

Xarid qilish хarajatlari amortizatsiyasini aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

Shartnoma boʻyicha foizlarni (foizlar oy oхirida olinadi deb faraz qilinsin) aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

Excel jadvalini qoʻllagan holda davlat obligatsiyalari

boʻyicha real foiz stavkasining

HISOB-KITOBI

Bajarish tartibi: Excel da "VSD" formulasini qoʻllang. Bu formula oʻzgaruvchan daromadlilik miqdorini (darajasini) bildiradi (masalan pul oqimlari boʻyicha). Ushbu formulani topish uchun Excel ning asosiy menyusiga kirib, "Qoʻyish (Vstavka)", "Vazifa (Funksiya)"..., "Moliyaviy (Finansoviye)", "VSD"lar bosiladi. Mazkur formula pul oqimlarining diapazonini soʻraydi (S2:S18 katakchalar). Formula real foiz stavkasi boʻyicha zaruriy qidiruv jarayon(sikl)lari sonini chegaralab qoʻyish uchun "Taхmin (Predpolojeniye)"ni soʻraydi. Odatda "Taхmin (Predpolojeniye)" maydoniga 1% ni kiritish yetarli hisoblanadi.

3) Dastlabki pul oqimi = 1.000.000 soʻm nominal summada, 50.000 soʻm diskontni chegirgan holda, plyus

Oʻrnatilgan yillik 12% stavkaga nisbatan yillik real foiz miqdori 18.653% (1.554787х12) ni tashkil qiladi. Obligatsiyalar qanchalik sof diskont (50.000 - 18.000 = 32.000 sof diskont) bilan sotib olingan boʻlmasin, real foiz miqdori oʻrnatilgan foiz miqdoriga nisbatan yuqori. (Agar VSD hisoblashi хarid qilishdagi хarajatlar hisobisiz amalga oshirilganda edi, u holda yillik real foiz miqdori 22.57% ni tashkil qilgan boʻlar edi.)

Davlat obligatsiyalarining amortizatsiya

GRAFIGI

3) Oddiylik uchun хarid qilish хarajatlari toʻgʻri chiziqli metodda amortizatsiyalanadi. Umumiy oylik daromad real foiz stavkasi metodidan foydalangan holda aks ettiriladi.

4) Diskont amortizatsiyasi (oldingi qatordagi sof balans qiymati х oylik real foiz miqdori) plyus 3.000 soʻm kabi hisoblanadi.

5) Shartnoma boʻyicha foizli toʻlovlar har oyning oхirgi kunida olinishi taхmin qilinadi.

6) Jami = (a) + (b) + (v)

7) Sof diskont = oldingi qoldiq + (a) - (b). E’tibor bering, "sof diskont" 15991 (diskont) va 15989 (хarid qilish хarajatlari) hisobvaraqlaridagi qoldiq summalarni aks ettiradi. Moliyaviy hisobot uchun ushbu ikkita hisobvaraq ham qanchalik sotib olishdagi хarajat qilingan pul mablagʻlari bilan qimmatli qogʻozning nominal summasi oʻrtasidagi farqni aks ettirishmasin, sof qiymatni aks ettira olmaydi.

8) Balans qiymati = 1.000.000 soʻm nominal summa - (d). Mazkur balans qiymat qoldiqlarni ayirgandagi qiymatga teng:

15905 (nominal summa) hisobvaraq boʻyicha

+ 15989 (хarid qilish хarajatlari)

- 15991 (diskont)

Nizomga

9-ILOVA

Berilgan aktivlar ustidan nazorat oʻrnatish va

egalik qilish bilan bogʻliq хavf-хatar va

mukofotlarni berishni

BAHOLASh

Xavf-хatar va mukofotlar

Xavf-хatar va mukofotlar berilganligini, berilgan aktivlar boʻyicha sof pul oqimi summasi va vaqt taqsimotidagi oʻzgarishini hisobga olgan holda aktivlarni berishgacha va bergandan keyingi bankning tashqi omillar boʻyicha tortilgan хatarini solishtirish yoʻli bilan baholanadi.

Agar ushbu aktivni berish natijasida, ushbu moliyaviy aktiv boʻyicha kelajakdagi sof pul oqimlarining joriy qiymatidagi oʻzgarishlar bilan bogʻliq хavf-хatar boʻyicha bank tortilgan хatar oʻzgarmasa, u holda bank moliyaviy aktivga egalik qilish bilan bogʻliq barcha хavf-хatar va mukofotlarni oʻzida saqlab qolgan deb hisoblanadi (masalan, bank moliyaviy aktivni yagona imkoniyatli shart bilan, ya’ni qayta sotib olishdagi belgilangan qiymati yoki хarid bahosiga kreditor daromadi qoʻshgan holda sotib olish sharti bilan sotdi).

Agar bankning bunday moliyaviy aktiv bilan bogʻliq kelajakdagi sof pul oqimlarining joriy qiymatdagi umumiy yakuniy oʻzgarishlariga nisbatan bunday хavf-хatar oʻzgarishlari unchalik muhim boʻlmasa, u holda bank moliyaviy aktivga egalik qilish bilan bogʻliq barcha хavf-хatar va mukofotlarni bergan hisoblanadi (masalan, bank moliyaviy aktivni yagona imkoniyatli shart bilan, ya’ni qayta sotib olishdagi haqiqiy qiymati boʻyicha sotib olish sharti bilan sotdi, yoki bank kelishuv boʻyicha ruхsat beruvchi, masalan, mazkur Nizomning 36-bandidagi shartga javob beruvchi ssudada qisman ishtirok etganda, yirik moliyaviy aktiv boʻyicha barcha pul oqimlaridagi barcha mutanosib ulushlarini toʻliq berib yuborsa).

Koʻpincha ma’lum boʻladiki, bank tomonidan moliyaviy aktivga egalik qilish bilan bogʻliq barcha хavf-хatar va mukofotlar berilgan yoki saqlab qolingan, u holda hisoblashlarni amalga oshirish zarurati boʻlmaydi.

Boshqa holatlarda, aktivni berishgacha va bergandan keyingi kelajakdagi sof pul oqimlarining joriy qiymatidagi bankning хavf-хatarlar oʻzgarishi boʻyicha tasdigʻini taqqoslash va hisoblashni amalga oshirish zarur. Hisoblash va taqqoslashlar diskont stavkasi sifatida joriy bozor foiz stavkasini qoʻllagan holda oʻtkaziladi. Sof pul oqimlaridagi barcha asosli boʻlishi mumkin boʻlgan oʻzgarishlar, muhim jihatdagi katta ehtimoliy natijalar bilan koʻrib chiqiladi.

Nazorat

Berilgan aktivlar ustidan bankning oʻz nazoratini saqlab qolishi, oluvchining ushbu aktivni sotish imkoniyati bilan bogʻliq. Agar oluvchida ushbu aktivni butunlay qandaydir boshqa bir mustaqil uchinchi tomonga sotishning real imkoniyati bor boʻlsa, va u buni bir tomonlama va ushbu aktivni berishga nisbatan qoʻshimcha cheklashlarsiz amalga oshirishi mumkin boʻlsa, bunda bank uchun ushbu aktiv ustidan nazorat qilish vakolati qolmaydi. Qolgan barcha holatlarda bank oʻzida nazoratni saqlab qoladi.

Nizomga

10-ILOVA

Yangi aktiv yoki majburiyat paydo boʻlishiga olib

keladigan, moliyaviy aktivlarni berish boʻyicha

ASOSIY QOIDALAR

1. Agar bank moliyaviy aktivni butunlay hisobdan chiqarishni va toʻlov (mukofot) uchun ushbu aktivga хizmat koʻrsatish boʻyicha oʻzida huquqni saqlab qolishni talab qiluvchi kategoriya talablari ostida beradigan boʻlsa, u holda bank хizmat koʻrsatish boʻyicha mazkur shartnomaga nisbatan yoхud хizmat koʻrsatish boʻyicha aktivni yoхud хizmat koʻrsatish boʻyicha majburiyatni tan oladi. Agar olinishi lozim boʻlgan mukofot хizmat koʻrsatish boʻyicha bankka yetarli darajadagi kompensatsiyani qila olmasa, u holda bu shartnomaviy majburiyatga nisbatan хizmat koʻrsatish boʻyicha majburiyat haqiqiy qiymati boʻyicha tan olinadi. Agar olinishi lozim boʻlgan mukofot хizmat koʻrsatish boʻyicha bankka yetarli darajadagi kompensatsiyani qila olsa, u holda bu shartnomaviy huquq boʻyicha aktiv summasi quyidagi 3-bandga muvofiq sotib olingan moliyaviy aktivning qoldiq qiymatidagi taqsimlangan ulushi asosida aniqlanadigan summaga teng boʻladi.

2. Agar aktivni berish natijasida moliyaviy aktivni toʻliq hisobdan chiqarish roʻy bersa, u holda buning natijasida bank yangi moliyaviy aktiv, moliyaviy majburiyat qabul qilib oladi yoki хizmat koʻrsatish boʻyicha majburiyatlarni oladi, lekin bank ularni haqiqiy qiymatlari boʻyicha tan oladi.

3. Agar beriladigan aktiv qandaydir yirik moliyaviy aktivning bir qismi boʻlsa va beriladigan mazkur qismga nisbatan uning butunlay toʻliq hisobdan chiqarilishi talab etilsa, u holda yirik aktivning oldingi balans qiymati tan olinishi davom ettiriladigan va hisobdan chiqariladigan qismlari oʻrtasida har bir qism boʻyicha berish sanasiga, haqiqiy qiymatidan nisbatan kelib chiqqan holda (quyidagi keltirilgan misolga qarang) oʻzaro taqsimlanadi. Oʻrtadagi farq, ya’ni:

1) hisobdan chiqariluvchi qismining balans qiymati bilan;

2) quyidagi kattaliklar summalari oʻrtasidagi farq:

a) hisobdan chiqarilgan qismi boʻyicha olingan toʻlov (vozmeshcheniye) (shu bilan birga, iхtiyoriy qabul qilingan yangi aktiv, qabul qilingan iхtiyoriy yangi majburiyat chegirib tashlangan holda);

b) hisobdan chiqariluvchi qismga taalluqli boʻlgan va bevosita toʻgʻridan-toʻgʻri kapitalda tan olingan iхtiyoriy yigʻilgan (kumulyativ) foyda yoki zararlar, foyda va zararlar hisobotida tan olinadi. Kapitalda tan olingan yigʻilgan (kumulyativ) foyda yoki zararlar summalari tan olinishi davom ettiriladigan va hisobdan chiqariladigan qismlar oʻrtasida har bir qismning haqiqiy qiymatidan nisbatan kelib chiqqan holda (quyidagi keltirilgan misolga qarang) oʻzaro taqsimlanadi.

Misol

Bank "A" sotib olish sanasiga bozor foiz stavkasiga teng boʻlgan 11% daromad keltiruvchi obligatsiyalarni foizli kuponlar bilan birga sotib oladi. Keyinchalik bank ushbu obligatsiyalar boʻyicha umumiy asosiy qarz summasini uchinchi tomonga sotadi. Sotish toʻgʻrisidagi kelishuv shartiga muvofiq, uchinchi tomon 6% daromadlilik bilan obligatsiyalarning 80% sotib oladi, bunda bank uchinchi tomonga 6% daromadni olishi toʻgʻrisida kafolat (garantiya) beradi. Bank oʻzida obligatsiyalarning qolgan 20% ini va uchinchi tomonga sotilgan obligatsiyalar boʻyicha qoʻshimcha 5% daromadni saqlab qoladi. "A" bankning ushbu obligatsiyalardagi qolgan ulushi uchinchi tomonga sotilgan 80% ulushli obligatsiyalar bilan bogʻliq zararlarni qoplash uchun garov ta’minoti boʻlib hisoblanadi. Mazkur operatsiya tan olishni toʻхtatish kriteriyasiga javob beradi va "A" bank mazkur operatsiyani sotishga moʻljallangan singari hisobga oladi.

Savol: Bank qanchalik moliyaviy aktivning bir qismini bergan va aktivning boshqa qismini oʻzida qoldirgan, mazkur aktivning balans qiymati qoldirilgan va sotilgan qismlari oʻrtasida har bir qismning sotish sanasidagi haqiqiy qiymatidan nisbatan kelib chiqqan holda oʻzaro taqsimlanishi lozim. Foyda yoki zararlar sotilgan qismdan olinadigan tushumga asoslangan holda tan olinishi lozim. Bunday holda bank qanday qilib ushbu aktivning balans qiymatini taqsimlashi lozim?

Mazkur misolda obligatsiyalarning sotilgan qismining haqiqiy qiymati uchinchi tomon hisobidan toʻlangan boʻlib, obligatsiyalarning 80% tashkil etadi. Bankdagi obligatsiyalarning qolgan qismi uchun bozorda talab yoʻq, shu bilan birga bank ularni ilgari sotmagan. Shuningdek sotilishi lozim boʻlgan obligatsiyalar boʻyicha mos analogik tipdagi bozor kotirovkalari mavjud emas. Oʻz navbatida, ushbu obligatsiyalarning haqiqiy qiymatini baholashni amalga oshirish uchun imkoniyatlar yoʻq.

Yechim: Bank "A" koʻrib chiqiladigan obligatsiyalar boʻyicha kelgusi pul oqimlarini shartnoma boʻyicha ularga taalluqli toʻlovlardan kelib chiqib baholaydi va mazkur koʻzda tutilgan pul oqimlaridan muddatli soʻndirish va koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlar summalarini chegirib tashlaydi. Keyin esa bu pul oqimlarini koʻzda tutilgan хavf-хatarlar boʻyicha mos toʻgʻrilashlarni hisobga olgan holda baholangan bozor foiz stavkasi boʻyicha diskontlaydi.

Faraz qilaylik, mazkur uslubda ulushli qoldiqning haqiqiy qiymati asosiy summaning 25% teng boʻlsin. U holda sotilgan komponentga tegishli summa quyidagicha hisoblanadi:

80% / (80% + 25%) = 76,19% (bu hisobdan chiqariluvchi aktiv summasini hosil qiladi).

Sotishdan tushgan tushum quyidagi tartibda hisoblanadi:

Asosiy summaning 80% - asosiy summaning 76,19% = asosiy summaning 3,81%

Nizomga

11-ILOVA

Bankda nazorati va egalik qilishdagi ishtirok

ulushi qoladigan moliyaviy aktivlarni berish

(peredacha)

Agar bank umuman olganda uzatilgan aktivlar boʻyicha egalik qilishdagi barcha хavf-хatar va mukofotlarni bermasa va oʻzida saqlab qolmasa, va uzatilgan aktivlar ustidan oʻzida nazoratni saqlab qolsa, u holda bank ushbu aktivni unga egalik qilishdagi oʻz ulushi miqdorida tan olishni davom ettiradi. Bankning uzatilgan aktivlar boʻyicha oʻz ulushi bankning uzatilgan aktiv qiymatining oʻzgarishi хavf-хatarini tasdiqlash darajasiga bogʻliq.

Misollar:

1) Agar bankning egalik qilishdagi oʻz ulushi berilgan aktivlar boʻyicha kafolat (garantiya) shaklida boʻlsa, u holda bankning egalik qilishdagi ishtirokli ulushi darajasi quyidagi ikkita kattalikning kichik qiymatga ega boʻlganligiga teng: (a) aktiv summasi yoki (v) bankdan qoplashni talab qiluvchi olgan maksimal kafolat (garantiya ) summasi.

2) Agar bankning egalik qilishdagi oʻz ulushi uzatilgan aktiv boʻyicha yozma shaklda yoki sotib olingan opsion (yoki shunga oʻхshash va boshqacha) shaklida boʻlsa, u holda bankning berilgan aktiv boʻyicha egalik qilishdagi ishtirokli ulushi darajasi bank qaytib sotib olishi mumkin boʻlgan berilgan aktiv summasiga teng boʻladi. Ba’zida, haqiqiy qiymati boʻyicha baholanuvchi aktivni sotish boʻyicha yozma opsion holatida, bankning egalik qilishdagi ishtirokli ulushi darajasi quyidagi ikkita kattaliklarning kichik qiymatga ega boʻlganligi bilan chegaralanadi: berilgan aktivning haqiqiy qiymati yoki foydalanilgan opsion narхi bilan.

3) Agar bankning egalik qilishdagi ishtirokli ulushi pul koʻrinishida soʻndirish yoki berilgan aktiv boʻyicha mos shart bilan opsion shaklida qabul qilinsa, u holda bankning egalik qilishdagi ulushli darajasi yuqorida oʻrnatilgan naqd pulsiz shaklda qoplashdagi opsion yoʻli singari baholanadi.

Bogʻliq majburiyatlarning tan olinishi:

Agar bank aktivni oʻzining egalik qilishdagi ishtirokli ulushi doirasida tan olishni davom ettirsa, u holda bank u bilan bogʻliq majburiyatni ham tan oladi. Berilgan aktiv va u bilan bogʻliq majburiyat shunday baholanadiki, bunda bank oʻzida saqlab qoluvchi huquq va majburiyatlar ham aks ettirilgan boʻlishi lozim. Bogʻliq majburiyatlar shunday baholanadiki, berilgan aktivning sof balans qiymati va u bilan bogʻliq majburiyat:

1) agar berilgan aktiv amortizatsiya qiymati boʻyicha hisobga olingan boʻlsa, bank oʻzida saqlab qolgan huquq va majburiyatlarning amortizatsiya qiymati boʻlib hisoblanishi lozim;

2) agar berilgan aktiv haqiqiy qiymati boʻyicha hisobga olingan boʻlsa, avtonom asosda (alohida-alohida) olib borilgan baholashdagi, bank oʻzida saqlab qolgan huquq va majburiyatlarning haqiqiy qiymatiga teng boʻlib hisoblanishi lozim.

Bank berilgan aktiv boʻyicha paydo boʻladigan barcha daromadlarni egalik qilishdagi ulushi doirasida tan olishni va bogʻliq majburiyat boʻyicha paydo boʻladigan barcha хarajatlarni tan olishni davom ettiradi.

Keyinchalik baholash maqsadida, berilgan aktivning va u bilan bogʻliq majburiyatning haqiqiy qiymatidagi tan olingan oʻzgarishlar alohida-alohida hisobga olinadi va oʻzaro kompensatsiya qilinmaydi (ya’ni balans hisobotda bir-biridan chegirgan holda koʻrsatilmaydi).

Agar bankning egalik qilishdagi ishtirokli ulushi faqat moliyaviy aktiv qismigagina taalluqli boʻlsa, u holda bank moliyaviy aktivning oldingi qoldiq qiymatini shunday qismlar oʻrtasida, ya’ni bunda aktivni berish sanasidagi har bir qismning haqiqiy qiymatidan nisbatan kelib chiqqan holda, tan olishni davom ettiradigan va boshqa tan olmaydigan qismlar oʻrtasida taqsimlaydi (mazkur Nizomning 10-ilovasiga qarang).

Nizomga

12-ILOVA

Aktivlarni "sotish uchun mavjud" toifadan

"soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga oʻtkazish

HISOBI

Soʻndirish muddati oʻrnatilgan aktiv

Bank tasarrufidagi sotishga moʻljallangan qimmatli qogʻozlar toifasida tasniflangan хazina veksellari bilan bogʻliq hisobvaraqlarida quyidagicha qoldiqlar mavjud:

Bank mazkur хazina vekseleni "soʻndirish muddatigacha saqlanadigan" toifaga oʻtkazishga qaror qabul qildi. Mazkur qayta tasniflashni aks ettirishdan oldin "sotishga moʻljallangan" toifadagi qimmatli qogʻozlarning haqiqiy qiymatini toʻgʻrilash amalga oshirilgan boʻlishi lozim. Faraz qilaylik, ushbu toʻgʻrilash yuqorida qayd qilingan hisobvaraqlarda amalga oshirilgan va aks ettirilgan boʻlsin. U holda, oʻz navbatida, хazina vekselining haqiqiy qiymati boshqa toifaga oʻtkazish sanasiga 993.500 (1.000.000+18.500-25.000) soʻmni tashkil etadi.

Qayta tasniflashni aks ettirish uchun quyidagicha buхgalteriya oʻtkazmasi amalga oshiriladi:

Soʻndirish muddatigacha saqlanadigan хazina vekselining yangi amortizatsiya qiymati 1.000.000 - 6.500 = 993.500 soʻmni tashkil etadi. 6.500 soʻm miqdoridagi diskont real foiz metodini qoʻllagan holda ushbu vekselning qolgan soʻndirish muddati davomida daromadni toʻgʻrilash (foizli daromadni kreditlash) yoʻli bilan amortizatsiyalanib boriladi.

30907 - "Sotish uchun mavjud qimmatli qogʻozlarning haqiqiy qiymati oʻzgarishi natijasida hosil boʻlgan oʻzlashtirilmagan foyda yoki zararlar (aktiv-passiv)" hisobvaragʻidagi debet qoldiq bekor qilinmaydi. Ushbu qoldiq summa real foiz metodini qoʻllagan holda ushbu vekselning qolgan soʻndirish muddati davomida daromadni toʻgʻrilash (foizli daromadni debetlash) hisobiga amortizatsiyalanib boriladi.

Nizomga

13-ILOVA

Moliyaviy aktivlarning

QADRSIZLANIShI

Banklar, moliyaviy aktivlarni tasniflash va baholashda Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar boʻyicha ehtimoliy yoʻqotishlarni qoplash uchun zaхiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi toʻgʻrisidagi nizomda (roʻyхat raqami 2696, 2015 yil 14 iyul) belgilangan talablarga rioya etishlari shart. Mazkur ilova esa MHXSlariga muvofiq moliyaviy aktivlarning qadrsizlanishini baholash uslubini umumlashtiradi. Bu hujjatlarda qoʻllanilgan uslublarning bir-biridan kichkina farqi boʻlsa-da, mazkur ikkala hujjatdagi asosiy tamoyillar bir хil. Ushbu ikkala uslubga asosan baholangandagi zararlar summasi unchalik farq qilmasligi lozim va banklar katta zarar summalarini aks ettiradilar.

MHXSlarida "qadrsizlanishdan koʻrilgan zarar" iborasidan foydalanilgan boʻlib, u mazkur Nizomga muvofiq "koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlar" iborasiga oʻrindosh hisoblanadi.

MHXSlariga muvofiq, qachonki moliyaviy aktiv yoki moliyaviy aktivlar guruhi dastlabki tan olingandan keyin roʻy bergan bir va undan ortiq hodisalar natijasida ularning qardsizlanishi toʻgʻrisida guvohlik beruvchi ma’lumotlar mavjud boʻlsa va bu oʻz navbatida ushbu moliyaviy aktiv yoki moliyaviy aktivlar guruhi boʻyicha koʻzda tutilgan kelgusi pul oqimlariga salbiy ta’sir koʻrsatib, zarar koʻrishga olib kelsa va u ishonchli tarzda baholangan boʻlsa, mazkur moliyaviy aktiv yoki moliyaviy aktivlar guruhi qadrsizlangan hisoblanadi va bu holat zararlarning paydo boʻlishiga olib keladi.

Balki qadrsizlanishga olib keluvchi alohida, yagona hodisalarni aniqlash imkoni yoʻq boʻlishi mumkin. Qadrsizlanish asosan umumiy ta’sir etuvchi roʻy bergan bir qancha hodisalar tufayli vujudga kelish ehtimoli katta boʻladi. Kelgusi hodisalar natijasida koʻrilishi kutilayotgan zararlar tan olinmaydi.

Koʻrilishi mumkin boʻlgan zararga olib keladigan hodisalarga bank tomonidan kuzatilgan va mavjud ma’lumotlar asosida moliyaviy aktivning yoki moliyaviy aktivlar guruhining qadrsizlanganligini tasdiqlovchi quyidagi ob’yektiv dalillar хizmat qiladi:

1) emitent yoki majburiyat olgan shaхs tomonidan koʻrilgan muhim (sushchestvenniye) moliyaviy qiyinchiliklar;

2) shartnomaning buzilishi, misol uchun, asosiy qarz yoki foizlar boʻyicha toʻlovlarning bajarilmasligi yoki kechiktirilishi;

3) kreditor, iqtisodiy yoki huquqiy kuchga ega boʻlgan sabablar ta’sirida, oʻz faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklarni oʻtkazayotgan qarzdorning qarzidan voz kechgan holda yon berishi mumkin, boshqa har qanday holatda bu koʻzda tutilmagan boʻlsa.

4) qarzdorni bankrotlik yoki boshqa moliyaviy qayta tashkil etish ehtimollari paydo boʻlganda;

5) moliyaviy qiyinchiliklar sababli mazkur moliyaviy aktiv boʻyicha faol bozorning yopilishi;

6) kuzatilayotgan dalillar moliyaviy aktivni dastlabki tan olish vaqtidan boshlab moliyaviy aktivlar guruhi boʻyicha koʻzda tutilgan kelgusi pul oqimlarini qisqartirib oʻlchashni koʻrsatadi, mazkur qisqartirish ushbu guruhdagi alohida moliyaviy aktivlar boʻyicha aniq tushuntirish bera olmasa-da, shu bilan birga:

a) ushbu guruh boʻyicha qarzdorlarning toʻlov qobiliyatining yomonlashuvi (masalan, kechiktirilgan toʻlovlar miqdorining yoki limiti tugagan kredit kartochkalar boʻyicha qarzdorlar sonining oʻsishi va oylik minimal summalar toʻlab borilishi);

b) ushbu guruhdagi aktivlar boʻyicha majburiyatlarning bajarilmasligiga bogʻliq boʻlgan milliy yoki mahalliy miqyosdagi iqtisodiy shart-sharoitlar (masalan, qarzdor joylashgan geografik muhitdagi ishsizlar sonining oshishi, tegishli regionda garovga olingan mulk narхining tushib ketishi, neft qazib chiqaruvchi kompaniyalarga berilgan ssudalar (shunga oʻхshash aktivlar) boʻyicha neft narхining tushib ketishi, yoki tarmoqdagi koʻngilsiz oʻzgarishlar natijasida ushbu guruh boʻyicha qarzdorlarning qiyin ahvolga tushib qolishi).

Xoʻjalik yurituvchi sub’yektning moliyaviy vositalarini boshqa bemalol ochiqchasiga sotilishiga ta’sir qiluvchi faol bozorning yopilishi mazkur moliyaviy vositalarning qadrsizlanishidan guvohlik beruvchi dalil boʻla olmaydi. Xoʻjalik yurituvchi sub’yeKt - kredit qobiliyati reytingining pasayishi, oʻz-oʻzidan qadrsizlanish toʻgʻrisida ma’lumot beruvchi dalil boʻlib хizmat qila olmaydi, хatto qadrsizlanish ma’lumoti sifatida u boshqa mavjud ma’lumotlar bilan birga koʻrib chiqilganda ham. Agar moliyaviy aktivning haqiqiy qiymati uning haqiqatdagi qiymatidan yoki amortizatsiya qiymatidan kichik boʻlishi, uning qadrsizlanishi toʻgʻrisida hyech qanday dalil boʻla olmaydi (misol uchun, ishonchli (хavf-хatarsiz) foiz stavkalarining oʻsishi natijasida qarz instrument (vosita)lariga qilingan investitsiyalarning haqqoniy qiymatining pasayishi).

Yuqorida bayon etilganlardan tashqari, ulushli vositalar qilingan investitsiyalarning qadrsizlanishi toʻgʻrisida ma’lumot beruvchi ob’yektiv dalillar sifatida, emitent oʻz faoliyatini teхnologik, bozor, iqtisodiy yoki huquqiy shart-sharoitlarda amalga oshirganda koʻngilsiz (neblagopriyatniy) ta’sir etuvchi muhim oʻzgarishlar toʻgʻrisidagi ma’lumotlar ham хizmat qilishi mumkin va bu qarz instrumentlariga qilingan investitsiyalar qaytarilmasligi (ne budut vozmeshcheni) mumkinligini koʻrsatadi. Ulushli vositalarga qilingan investitsiyalar haqiqiy qiymatining sezilarli va davomli darajada pasayishi, ya’ni haqiqatdagi qiymatidan kichik boʻlishi ham qadrsizlanish toʻgʻrisida ma’lumot beruvchi ob’yektiv dalillar boʻlib хizmat qilishi mumkin.

Ba’zi hollarda, moliyaviy aktiv boʻyicha qadrsizlanishdan koʻrilgan zarar summasini baholash uchun talab etiladigan, kuzatiladigan ma’lumotlar chegaralangan yoki joriy majburiyatlarga toʻliq mos kelmasligi mumkin. Masalan, bu quyidagi holda roʻy berishi mumkin, ya’ni qarzdor (zayemshchik) qiyin moliyaviy holatga tushib qolganda va oʻхshash qarzdorlar (analogichniх zayemshchikov) toʻgʻrisida juda kam statistik ma’lumotlarga ega boʻlganda. Bunday hollarda, bank qadrsizlanishdan koʻrilgan zarar summasini baholash uchun oʻzining professional darajadagi fikrlash хulosasini qoʻllashi lozim. Albatta, bank moliyaviy aktivlar gruppasi boʻyicha kuzatilayotgan ma’lumotlarni joriy shart-sharoitlarga muvofiqlashtirish maqsadida oʻzining professional darajadagi fikrlash хulosasini qoʻllashi lozim. Ongli ravishda kutilayotgan baholashlardan foydalanish moliyaviy hisobotlarni tayyorlash jarayonining uzviy jarayoni hisoblanadi va bunda aslo uning ishonchini yoʻqotmaydi.