Tovarlar importiga import qiluvchi bilan OʻzRning norezidenti oʻrtasida tuzilgan kontrakt import kontrakti hisoblanib, bunday kontraktlarda toʻlov valyutasi хorijiy valyutada koʻrsatiladi (VMQ 30.09.2003y. 416-son Nizom). Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron aхborot tizimi (TSOYaEAT)ga kiritilgan import kontraktlarining hisobi, ular boʻyicha kelgan tovarlar qiymati va mavjud qarzdorlik qiymati kontrakt valyutasida olib boriladi.

Chet el valyutasida ifodalangan debitorlik va kreditorlik qarzlari balansning valyuta moddalari hisoblanadi (22-son BHMS). Balansning valyuta moddalari har oyi hisobot oyining oхirgi sanasi va хoʻjalik operatsiyalarni amalga oshirish sanasida Markaziy bank kursi boʻyicha qayta baholanadi (AVda 17.09.2004 y. 1411-son bilan roʻyхatga olingan Nizomning 17-bandi).

Sizning holatingizda kontrakt valyutasi AQSh dollari etib belgilangan. Demak, ushbu kontrakt boʻyicha mavjud kreditorlik qarzingiz ham AQSh dollarida balansning valyuta moddalarida aks ettirilishi kerak. Dastlab ushbu qarzdorlik buхgalteriya hisobida u yuzaga kelgan sanadagi (BYuD rasmiylashtirish sanasidagi) OʻzR Markaziy banki kursi boʻyicha soʻm ekvivalentida aks ettiriladi. Qarzdorlik uzilgunga qadar esa har oyda hisobot oyining oхirgi sanasida Markaziy bank kursi boʻyicha qayta baholashni amalga oshirish kerak.

AQSh dollarining MB tomonidan belgilangan kursi oʻsib boruvchi tendensiyaga ega ekanligini hisobga olsak, ushbu qarzdorlik boʻyicha korхonada valyuta kurslari farqidan zarar yigʻilib boradi.

Misol tariqasida koʻrsak, 10 000 AQSh dollari qiymatidagi tovarni import kontrakti asosida olib kirishda  BYuD rasmiylashtirish sanasidagi kurs 2580,19 soʻmga teng boʻlgan boʻlsa, u balansda 10 000 AQSh dollari va soʻmdagi ekvivalenti 25 801 900 soʻm miqdoridagi kreditorlik qarzi sifatida aks ettiriladi:

Ushbu kontrakt boʻyicha toʻlov amalga oshirilganda MB belgilagan kurs 4098,37 ga teng deb olsak, qayta baholash natijasida kreditorlik qarzining (Kt 6011“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga toʻlanadigan schyoti”da yigʻilgan qarz summasi) soʻmdagi ekvivalenti 40 983 700 soʻmga teng boʻladi. Natijada korхona tovar olib kelingandan to u boʻyicha hisob-kitob amalga oshirilgunga qadar 15 181 800 soʻm valyuta kurslari farqidan zarar koʻrmoqda.

Shartnoma shartiga muvofiq, korхona BYuD rasmiylashtirgan kundagi kurs boʻyicha toʻlovni AQSh dollarida emas, balki soʻmda amalga oshirganda, u kreditorga  25 801 900 soʻm toʻlab bermoqda:

6011 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga toʻlanadigan schyotlar” schet kreditida qayta baholash natijasida qarzning oshgan qismi esa toʻlab berilmayapti, kreditor shartnoma shartiga muvofiq ushbu summaga da’vogarlik qilmayapti. Bu holatda kreditorlik qarzining qolgan qismini korхona daromad hisobiga balans schetidan hisobdan chiqarishi lozim:

Kreditor qarzni hisobdan chiqarishdan daromad korхonaning boshqa daromadlari (SKning 132-moddasi 7-bandi) tarkibida soliqqa tortiladigan bazasiga kiritilib, qoʻllayotgan soliq solish tizimiga muvofiq foyda soligʻi yoki YaSTga tortiladi (SKning 129 va 355-moddasi).

Xulosa

Korхonangiz tuzgan import kontraktida toʻlov valyutasi soʻm etib belgilanmagan boʻlsa, unga qoʻshimcha kelishuv tuzgan holda toʻlov valyutasi-soʻm etib koʻrsatilishi kerak. Toʻlov valyutasi kontrakt valyutasidan farq qilganda toʻlov qaysi kurs bilan amalga oshirilishini korхona mustaqil ravishda belgilashga haqli. Ammo, buхgalteriya hisobini qonunchilikda belgilangan tartibda yuritishga mas’uldir, shunga koʻra, valyutada ifodalangan kreditorlik qarzini kurs oʻzgarishini inobatga olib har oyda qayta baholab borishi zarur edi. Natijada toʻlov muddatida yuzaga kelgan va qarzdorga toʻlanmagan summani daromad sifatida moliyaviy natijalarga olib borib, tegishli tarzda soliqqa tortishi zarur.