Тушунчалардан бошлаймиз,  дебиторлик қарзи – бу олиниши лозим бўлган, лекин харидорлар, буюртмачилар, ходимлардан турли сабабларга кўра олинмаган корхона учун қарз, таъсисчиларнинг устав капиталига ҳисса бўйича қарзи ва ҳ.к.

Товарлар амалда жўнатилган ишлар бажарилган, хизматлар кўрсатилган кундан бошлаб 90 кун ўтгандан кейин, етказиб берилган товарлар, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун маблағлар келиб тушмаганлиги муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзи деб ҳисобланади, қонунчиликда белгиланган ҳоллар бундан мустасно (Президентнинг “Халқ хўжалигида ҳисоб-китоблар ўз вақтида  ўтказилиши учун корхона ва ташкилотлар раҳбарларининг маъсулиятини ошириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида” 12.05.1995 йилдаги ПФ-1154-сон Фармонининг 2-банди).

Дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқариш икки усулда амалга оширилиши мумкин.

Биринчи усул: дебиторлик қарзи умидсиз бўлган пайт келганда уни тўғридан-тўғри корхонанинг зарарига ҳисобдан чиқарилади.

Суд қарорига биноан мажбуриятларнинг тугатилиши, қарздорнинг банкротлиги, тугатилиши ёки вафот этиши оқибатида ёхуд даъво қилиш муддати ўтиши оқибатида узиш мумкин бўлмаган қарз умидсиз деб эътироф этилади (СКнинг 22-моддаси). Бундай қарз ҳисобдан чиқарилиши керак. ЎзР ФКнинг 150-моддасига мувофиқ умумий даъво муддати - уч йил. Ҳисобдан чиқариш раҳбарнинг қарори билан амалга оширилади, у буйруқ билан расмийлаштирилади.

ВМнинг 05.02.1999 йилдаги 54-сон қарорининг 2.3.15.7-бандига мувофиқ даъво билдириш муддати ўтган дебиторлик қарзларни ҳисобдан чиқаришдан кўрилган зарарлар бошқа операция харажатлари сифатида корхонанинг давр харажатлари таркибига киради.

Умумбелгиланган солиқларни тўловчи корхона учун мазкур харажатлар  фойда солиғи бўйича солиқ солинадиган базани аниқлашда жами даромадлардан чегирилиши лозим (СКнинг 145-моддаси 40-банди).

ЯСТ тўловчиси бўлган корхона учун  муддати ўтган дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаришдан зарарлар ЯСТ ҳисоб-китобида солиқ солинадиган базага таъсир кўрсатмайди.

Дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаришнинг иккинчи усули  – бу даргумон қарзлар бўйича  захира ташкил этиш. Бунда белгиланган муддатда қопланмаган ва тегишли кафолатлар билан таъминланмаган дебиторлик қарзи даргумон қарз сифатида тан олинади. 21-сон БҲМС бу қисмда қуйидагиларни тавсия қилади:  корхонанинг юридик ва жисмоний шахслар билан ҳисоб-китоблари бўйича даргумон қарзлари суммасига захира ташкил қилинади ва 9430 “Бошқа операцион харажатлар” счётига олиб борилади.     Яъни, даргумон дебиторлик қарзи бўйича даъво билдириш муддати ўтишини кутмасдан, корхона у бўйича захира ташкил этишга ҳақли.  Моҳияти бўйича, қарзни ҳисобдан чиқариш бўйича зарарни бира йўла эмас, балки босқичма-босқич тан олиш. Бунда молиявий ҳисоботда олинадиган счётларнинг реал қиймати кўрсатилади, якуний молиявий натижа даргумон қарзлар бўйича зарарларни  ҳисобга олган ҳолда ҳисоблаб чиқилади.

Даргумон қарзлар бўйича захирани ташкил этиш ва фойдаланиш тартиби  21-сон БҲМСнинг 2-иловаси 216-бандида белгиланган.

Даргумон қарзлар бўйича захира ҳисобот йили охирида корхонанинг дебиторлик қарзларининг инвентаризацияси натижалари асосида ташкил этилади ва 4910 “Даргумон қарзлар бўйича захира” счётида ҳисобга олинади. Захира ҳажми ҳар бир даргумон қарз бўйича алоҳида, қарздорнинг молиявий аҳволи (тўлов қобилияти) ва қарз суммасини тўлиқ ёки қисман тўлаш эҳтимолини баҳолаш асосида аниқланади. 

Ҳисобга олиш лозимки, ҳар қандай усулда ҳам зарарга ҳисобдан чиқарилган қарз ҳисобга чиқарилган пайтдан бошлаб беш йил мобайнида қарздорнинг мулкий ҳолати ўзгарган тақдирда қарзни  ундириш имкониятини кузатиш учун балансдан ташқари 007 “Тўлашга қобилиятсиз дебиторларнинг зарарга ўтказилиб ҳисобдан чиқарилган қарзи” счётида туриши керак.

Умумбелгиланган солиқларни тўловчи корхона учун даргумон қарзлар бўйича захира ташкил этиш учун қилинган  харажатлар жорий ҳисобот даврида шакллантирилаётган пайтда солиқ солинадиган фойдадан чегирилмайди, балки умидсиз деб эътироф этилган қарздорликни ҳисобдан чиқарилаётганда, ҳисобдан чиқарилиши лозим бўлган умидсиз қарздорлик миқдоридан ошмайдиган суммада чегириб ташланади (СКнинг 146-моддаси).

ЯСТ тўловчиси ҳисобланган корхоналар учун даргумон қарзлар бўйича захира ташкил этиш учун қилинган  харажатлар ЯСТ бўйича солиқ солинадиган базага таъсир кўрсатмайди.

Дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаришнинг танланган усули (услуби)ни корхонанинг ҳисоб сиёсатида акс эттириш зарур. Агарда корхона даргумон қарзлар бўйича захира ташкил этмоқчи бўлса, у ҳолда уни шакллантирши ва фойдаланиш тартибини ҳам ҳисоб сиёсатида кўрсатиш керак.

Пировардида эслатиб ўтамизки, дебиторлик ва кредиторлик қарзи муддатларини ўтказиб юбориш ҳамда корхоналарнинг ҳисобварақларида тегишли маблағлар бўлган ҳолда тўловларни амалга оширишнинг белгиланган муддатларини бузиш мансабдор шахсларга ЭКИҲнинг 10 бараваридан 15 бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади (Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 175-моддаси).