Даставвал, юридик шахс қайси жисмоний шахслардан нақд пулга товарлар сотиб олган бўлиши мумкинлигини аниқлаб олсак.

1.      Агар товарлар хариди чакана савдо шахобчаларида амалга оширилган бўлса.

Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидалари (ВМ 13.02.2003 й. 75-сон Қарори) га мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чакана савдо билан шуғулланиш ҳуқуқига эгадирлар:

- юридик шахслар;

- қонун ҳужжатларига мувофиқ юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар.

Юридик шахслар томонидан касса операцияларини амалга ошириш Қоидалари (22.06.2015 й. 2687-сон) га мувофиқ, ташкилотлар ўртасидаги ҳисоб-китоблар, шунингдек фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириши билан боғлиқ ҳолда улар иштирокидаги ҳисоб-китоблар нақд пулсиз тартибда амалга оширилади. Кўрсатиб ўтилган шахслар ўртасидаги ҳисоб-китоблар, агар қонунда бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, нақд пулда ҳам амалга оширилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидаларига асосан- чакана савдо – бу савдо соҳасида пировард истеъмолчи учун, тижорат мақсадларида фойдаланиш ҳуқуқисиз аҳолига нақд пулга доналаб ёки унча кўп бўлмаган миқдорда товарлар сотишни назарда тутувчи фаолиятни амалга оширишдир.

Юридик шахснинг чакана савдо фаолиятини ошириши доирасида бошқа юридик ёки жисмоний шахс билан нақд пул маблағлари билан ҳисоб қилиши мумкинлигини назарда тутувчи қоидалар мавжуд эмас.

Демакки, чакана савдо шахобчаларидан тижорат мақсадларида товар харид қилишга юридик шахс ҳақли эмас.

2.      Агар товарлар деҳқонлардан сотиб олинган бўлса.

Деҳқон хўжалиги оилавий майда товар хўжалиги бўлиб, оила аъзоларининг шахсий меҳнати асосида, мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш учун оила бошлиғига берилган томорқа ер участкасида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштиради ва реализация қилади. Айтиб ўтиш лозимки, деҳқон хўжалигидаги фаолият тадбиркорлик фаолияти жумласига киради ҳамда деҳқон хўжалиги аъзоларининг истагига кўра юридик шахс ташкил этган ҳолда ва юридик шахс ташкил этмасдан амалга оширилиши мумкин. (ЎзР 30.04.1998 й.  604-I-сонли “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги Қонунининг  1-моддаси).

Юқоридагилардан келиб чиқиб, тадбиркорлик субъекти бўлган деҳқон хўжалиги (деҳқон) ЎзР Солиқ Кодексининг 383-моддасида ўрнатилган солиқларни тўлайди, ўзи етиштирган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сотувидан кўрган даромадидан ЖШДС тўламайди.

3.      Агар товарлар хариди ўзи етиштирган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини бозорларда сотувчи жисмоний шахслардан амалга оширилгон бўлса.

Ушбу жисмоний шахслар сотилаётган маҳсулот унга ёки унинг оила аъзоларига ажратилган ер участкасида етиштирилганлигини тасдиқловчи, белгиланган шаклдаги тегишли маҳаллий давлат ҳокимияти жойлардаги органи (ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи, боғдорчилик-узумчилик ёки полизчилик ширкати бошқаруви) томонидан берилган маълумотномага эга бўлишлари лозим. Маълумотноманинг белгиланган шакли Ўзбекистон бозорларида бозор фаолиятини ташкил этиш Қоидаларига иловада (ВМ  28.08.2012й. 253-сонли Қарорига 1-илова) келтирилган.

Маълумотномада жисмоний шахс доимий яшайдиган жойнинг манзили, ер участкасининг жойлашган жойи ва майдони, бир йилда ўзи етиштирган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини сотишнинг мумкин бўлган ҳажми мажбурий тартибда кўрсатилади.

Солиқ Кодексининг 385-моддасига мувофиқ, юқорида кўрсатилган, , буюмлар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сотишни амалга ошираётган жисмоний шахслар ҳар бир сотиш жойидан савдо қилинган ҳар бир кун учун ёки ҳар бир товар, буюм, чорва мол учун ундириладиган қатъий белгиланган патта тўловини тўлайдилар.

Солиқ Кодексининг 179-моддасига мувофиқ саноатда қайта ишлашдан ташқари, табиий ва қайта ишланган чорвачилик, асаларичилик ва деҳқончилик маҳсулотларини сотишдан олинадиган даромадлар солиққа тортишдан озод этилган. Мазкур даромадлар солиқ тўловчи тегишли маҳаллий давлат ҳокимияти органи, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи, боғдорчилик, узумчилик ёки полизчилик ширкатларининг бошқарувлари томонидан берилган, реализация қилинган маҳсулот солиқ тўловчи томонидан унга ёки унинг оила аъзоларига ажратилган ер участкасида етиштирилганлигини тасдиқловчи белгиланган шаклдаги ҳужжат (маълумотнома)ни тақдим этган тақдирда, солиқ солишдан озод қилинади.

Айнан мана шу маълумотнома савдо қилиш учун бозордан жой олишда тақдим этилиши керак, усиз жисмоний шахс ўзи етиштирган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини сота олмайди.

4.      Жисмоной шахсларга хусусий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мулкни улардан сотиб олиш.

Юридик шахс жисмоний шахсдан хусусий мулк ҳуқуқи асосида уларга тегишли бўлган мулкни сотиб олиш мумкин. Яъни, жисмоний шахслар томонидан ушбу товарларнинг сотилиши ҳеч қандай тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ эмас. Бу ҳолда  Солиқ Кодексининг 179-моддасига мувофиқ жисмоний шахсларга хусусий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мол-мулкни сотишдан олинадиган даромадлар, бундан:

-қимматли қоғозларни (бундан фонд биржасида реализация қилинадиган эмиссиявий қимматли қоғозлар мустасно),

-юридик шахсларнинг устав фондидаги (устав капиталидаги) улушларини (пайларини);

-яшаш учун мўлжалланмаган жойларни;

-кетма-кет келадиган ўн икки ойлик давр ичида бир мартадан ортиқ битим тузилган тақдирда, уй-жойларни реализация қилишдан олинадиган даромадлар мустасно;

Айни пайтда мулкни сотиб олиш шартномасида жисмоний шахс ўзига хусусий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мулкни сотаётганлигини албатта кўрсатиб ўтишингизни маслаҳат берамиз.

Хулоса қилиб, юқорида кўрсатилиб ўтилган барча ҳолатларда жисмоний шахслардан товар сотиб олаётганингизда даромаддан ЖШДС ушлаб қолиш керак эмас.

Аммо, Солиқ Кодексининг 187-моддасига мувофиқ юридик шахслар асосий бўлмаган иш жойидан даромадлар олган жисмоний шахслар тўғрисида белгиланган шаклда, солиқ даври тугаганидан сўнг ўттиз кун ичида давлат солиқ хизмати органларига маълумотнома тақдим этиши шарт

Агар корхона ҳисоботларда жисмоний шахсларга тўланган суммаларни акс эттирмаган ҳамда асосий бўлмаган иш жойидан даромадлар олган жисмоний шахслар тўғрисидаги маълумотномани тақдим этмаган бўлса, бу ҳолат ЎзР Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 175-моддасига асосан ЭКИҲ 1 бараваридан 3 бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Агар сиз чакана савдо шахобчасидан товар харид қиладиган бўлсангиз, сизда товар чеки ёки тўлов чеки илова қилинган юк-хати бўлиши лозим.

Бошқа ҳолатларда хариддан кецин расмийлаштириладиган ҳужжатлар шакли ўрнатилмаган. Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ, корхона ўз ҳисоб сиёсатида бирламчи ҳужжат шаклларини тасдиқлаши мумкин (масалан, харид акти).

Товар харидини акс эттирувчи бирламчи ҳужжатларда сотувчининг паспорт маълумотларини, унинг яшаш жойини, бозор номи ва жойлашган манзили кўрсатилиши керак. Ушбу харид пайтида тузиладиган тасдиқланган бирламчи ҳужжат асосида харидни амалга оширган ҳисобдор шахс олинган бўнак суммаларига ҳисобот топширади.