Баланснинг валюта моддаларини қайта баҳолаш чоғида курсдаги ижобий ва салбий фарқлар ўртасидаги сальдо солиқ солиш объекти ҳисобланади. Салбий курс фарқи суммаси ижобий курс фарқи суммасидан ортиқ бўлган тақдирда ошиб кетган сумма ягона солиқ тўловини ҳисоблаб чиқаришда солиқ солинадиган базани камайтирмайди (СКнинг 355-моддаси).

Демак, ижобий ва салбий курс фарқлари ўртасидаги сальдо ижобий бўлса, у солиққа тортилувчи даромад сифатида ЯСТ ҳисоб-китобида (030-сатрда ва ЯСТ ҳисоб-китоби 2-иловасининг 140-сатрида) акс эттирилади. Яъни, ҳисоботда 9540 “Валюталар курслари фарқидан даромадлар” счетидаги мусбат, ёки 9620 “Валюталар курслари фарқидан зарарлар” счетидаги манфий курс фарқлари алоҳида акс эттирилмайди.

Мисол. Корхонада ҳисобот даврида чет эл валютасидаги операциялар бўйича ижобий курс фарқи 2 000 минг сўм ташкил қилди, салбий курс фарқи – 1 650 минг сўм. ЯСТ бўйича солиқ солинадиган объект бўлиб 350 минг сўм (2 000-1 650) миқдоридаги сумма ҳисобланади. Бу ҳолда ЯСТ бўйича солиқ солинадиган база юзага келади, чунки ижобий курс фарқи салбий курс фарқидан ошади.

Агар, ҳисобот даври учун ижобий курс фарқи 500 минг сўмни, салбий курс фарқи эса 800 минг сўмни ташкил қилса, солиқ солинадиган объектга хеч нима қўшиб бўлмасди, чунки курс фарқи бўйича ижобий сальдо мавжуд бўлмайди. Бунда 300 минг сўм (500 минг сўм - 800 минг сўм) миқдоридаги салбий сальдо ЯСТ бўйича солиқсолинадиган базани камайтирмайди.

2. Корхонанинг молиявий натижаси катта миқдордаги зарар бўлмаслиги учун чет эл валютасида олинган пахта толаси хом ашёсини қайта баҳолаш, масалан 5500 сўмдан олинган пахта толасини 10 000 сўм ёки 12 000 сўм қилиб қайта баҳолаш мумкин эмас.

Пахта толасини сотиб олишда уларнинг қийматини аниқлаш 4-сон БҲМС “Товар моддий заҳиралар”га (ТМЗ) мувофиқ амалга оширилади. Чет эл валютасида харид қилинган ТМЗнинг таннархи мазкур ТМЗни харид қилиш билан боғлиқ бўлган тегишли харажатларни қўшган ҳолда, чет эл валютасидаги суммани божхона юк декларацияси расмийлаштириш санасидаги ЎзР Марказий банки курси бўйича қайта ҳисоблаш йўли билан сўмда белгиланади (4-сон БҲМС 17-банди).

Сотишнинг соф қийматини аниқлаш мақсадида ТМЗни қайта баҳолаш мумкин, агар сотишнинг соф қиймати уларнинг таннархидан паст бўлса (4-сон БҲМС 40 ва 41-б.). Сизнинг ҳолатингизда, сотишнинг соф қиймати пахтанинг таннархидан баланд бўлгани учун бундай қайта баҳолашни амалга ошириш мумкин эмас.

Курс фарқи "Чет эл валютасида ифодаланган активлар ва мажбуриятларнинг ҳисоби" 22-сон БҲМС ва Чет эл валютасидаги операцияларнинг бухгалтерия ҳисобида акс эттириш тартиби тўғрисидаги Низомга (АВ 17.09.2004 й. 1411-сон билан рўйхатга олинган) мувофиқ аниқланади.

Юқоридаги қонунчилик ҳужжатларида корхонанинг молиявий натижаси катта миқдордаги зарар кўрмаслиги учун харид қилинган маҳсулотларнинг қийматини ошириши ёки камайтириб кўрсатилишига рухсат берувчи нормалар мавжуд эмас, шунга кўра хом – ашё ҳақиқий нархида ҳисобга олиниши зарур.

Бунинг яна бир сабаби – агар ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархидан ёки олиш баҳосидан паст баҳоларда (товарни олиш билан боғлиқ харажатларни ҳисобга олган ҳолда) реализация қилинса, уларнинг таннархи (уларни олиш баҳоси) ЯСТ бўйича солиққа тортилади (СКнинг 355-моддаси). Шунга кўра, хом – ашёни кирим қилишда ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг таннархи сунъий равишда оширилиши/камайтирилишига йўл қўйилмаслиги учун ҳақиқий қийматида балансга кирим қилиниши керак.

Аммо, корхонангиз молиявий натижаси катта зарар билан чиқмаслиги учун курс фарқидан зарарни қисман бўлиб – бўлиб ҳисобдан чиқариши мумкин. Бунинг учун курс фарқининг ҳисобини жамғариш усулида юритиши мумкин.

Бунда жорий даврда юзага келган курс фарқи кечиктирилган даромадлар (ёки харажатлар) ҳисобварақларида ҳисобга олинади. Жамғариш усулида қурс фарқи жорий давр учун солиқ солинадиган базани ҳисоблашда ҳисобга олинмасдан баланснинг валюта моддалари билан операциялар амалга оширилган давр учун солиқ солинадиган базага қўшилади ва қуйидаги ҳисобварақларда ҳисобга олинади:

• ижобий – бошқа кечиктирилган даромадлар ҳисобварақларида;
• салбий – бошқа кечиктирилган харажатлар ҳисобварақларида.

Жамғарилган курс фарқи чет эл валютасидаги дебиторлик ва кредиторлик қарзлар бўйича молия-хўжалик фаолияти натижаларига уларни сўндирилишига (ёки ҳисобдан чиқарилишига) қараб, бошқа ҳолларда эса баланснинг тегишли валюта моддалари билан хўжалик операцияларни амалга оширилишига қараб ҳисобдан чиқарилади.

Келинг, жамғариш ва бевосита усулларида курс фарқи ҳисоби юритилишини мисолда кўриб чиқайлик.

Корхона чет эл компаниясига маркетинг хизматларини кўрсатди. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасига мувофиқишлар қиймати $5 минг. 100%лик олдиндан тўлов буюртмачи томонидан олдинги ойда АҚШ долларида амалга оширилган.

Доллар курси:

• пул келиб тушган пайтда – 2 213 сўмга;
• ой охирига– 2 216 сўмга;
• бажарилган ишлар далолатномасини имзолаш пайтида– 2 218 сўмга тенг бўлган.

Жамғариш усули бўйича салбий курс фарқи 3290 "Бошқа кечиктирилган харажатлар" ҳисобварағи дебетига киритилади, бевосита усул бўйича эса 9620 “Валюталар курслари фарқидан зарарлар” ҳисобварақ дебетига ва 6310 “Харидорлар ва буюртмачилардан олинган бўнаклар” ҳисобварағи кредитига киритилади.

Жамғариш усули бўйича 3290 ҳисобварақда жамғарилган салбий курс фарқи суммаси кредиторлик қарздорликсўндирилишига қараб молия-хўжалик фаолияти натижаларига киритилади ва 9620 ҳисобварақ дебетига ҳисобдан чиқарилади.